Λίγο μετά την πτώση της Χούντας, συγκεκριμένα το 1978, στο μυθικό «Στούντιο», ο Σωκράτης Καψάσκης είχε προβάλει To Πνεύμα του μελισσιού, πρώτη ταινία του παντελώς άγνωστου τότε Ισπανού σκηνοθέτη Víctor Erice.
Η αίσθηση που προκάλεσε ήταν μεγάλη, ιδιαίτερα στους κύκλους των σινεφίλ της εποχής. Η ταινία είχε γυριστεί πέντε χρόνια νωρίτερα, είχε ήδη κερδίσει τη διεθνή αναγνώριση κι ένα βραβείο στο Φεστιβάλ του Σαν Σεμπαστιάν. Προς μεγάλη έκπληξη και απογοήτευση όσων είχαν κιόλας αναγνωρίσει τη σημαντική και πρωτότυπη γραφή του Ισπανού κινηματογραφιστή, ακολούθησε μια μακρά περίοδος σιωπής και απουσίας.
Δέκα χρόνια αργότερα, o Erice επανεμφανίζεται με τον Νότο. Δεύτερη ταινία και ένα ακόμα αυθεντικό αριστούργημα. Στην Ελλάδα δεν βρίσκει διανομή και προβλήθηκε μόνο στη δημόσια τηλεόραση από την «Κινηματογραφική Λέσχη». Στον διεθνή κινηματογραφικό χώρο, o Erice φαίνεται πως δεν είχε ξεχαστεί, οι έπαινοι είναι πάλι ενθουσιώδεις. Αλλά ο ίδιος αποφασίζει να αποσυρθεί άλλη μια φορά. Η συνέχεια έρχεται το 1992 με το τρίτο αριστούργημά του, Το όνειρο του φωτός, που κερδίζει στις Κάννες τα βραβεία της Επιτροπής και των Κριτικών.
Σχεδόν τριάντα χρόνια δημιουργίας, τρεις μόλις ταινίες και δύο μικρού μήκους, που έχουν ενταχθεί σε ισάριθμα σπονδυλωτά φιλμ, είναι ένας φτωχός, αριθμητικά απολογισμός. Το βεληνεκές όμως αυτού του έργου είναι και τεράστιο και αυθύπαρκτο. Μοιάζει κατά κάποιον τρόπο, με το δικό μας Αλέξη Δαμιανό, τον οποίο, κατά ευτυχή σύμπτωση, φιλοξενούμε επίσης φέτος, την ίδια χρονιά με τον Erice, στη Θεσσαλονίκη. Είναι και οι δύο ολιγογράφοι και ταυτόχρονα πλούσιοι σε ιδέες, στοχασμούς, πρωτοτυπίες και κατακτήσεις.
Σε μια Ισπανία που τότε, πριν την πτώση του Φράνκο, έμοιαζε να αργοπεθαίνει, o Víctor Erice με Το Πνεύμα του μελισσιού έκανε μια ταινία σε πλήρη απόκλιση από τον τρέχοντα «πολιτικό» και «κοινωνικό» κινηματογράφο. Βυθίζεται στον κόσμο της παιδικής ηλικίας και απ’ εκεί αντλεί το υλικό του. Δύο κοριτσάκια παρακολουθούν το αρχετυπικό ποίημα του φανταστικού κινηματογράφου, την ταινία του James Whale, Φρανκενστάιν (1931). Υπάρχει μια σκηνή μεγάλης κινηματογραφικής ανθολογίας, όπου το ένα κορίτσι προσφέρει γονατισμένο λουλούδια στο τέρας, που κι αυτό είναι πεσμένο στα γόνατα. Αυτή η μυστικιστική εικόνα, ταυτόχρονα ήρεμη και τρομακτική, προκαλεί την έκρηξη, είναι η σπίθα που φωτίζει και κινητοποιεί την πολύπλοκη μηχανή της φαντασίας και της υπέρβασης του πραγματικού. Η μικρή Άνα κατασκευάζει έναν απελευθερωτικό φαντασιωτικό μύθο που θα της επιτρέψει να πλησιάσει, να βιώσει τον κόσμο των ενηλίκων από μια διαφορετική σκοπιά. Σ’ αυτή την πορεία αναζήτησης και μαθητείας, η Άνα συναντάει ένα δημοκράτη που έχει λιποτακτήσει. Του προσφέρει ένα μήλο κι ένα ρούχο, σίγουρη πλέον πως απέκτησε ένα πνεύμα που της ανήκει αποκλειστικά. Αλλά η έννομη τάξη θα επιστρέφει. Ο λιποτάκτης εξοντώνεται, το κορίτσι επιστρέφει στο σπίτι, στην παντοτινή κυψέλη, στην ακίνητη κοινωνία.
Και στον Νότο υπάρχει πάλι η καταβύθιση στην παιδική ηλικία, που o Erice δεν τη θεωρεί αμόλυντη και αγγελική. Αυτή τη φορά, σε μια ηλιόλουστη Ανδαλουσία, που έρχεται σε αντίθεση με την τραχιά Καστίλη του Πνεύματος του μελισσιού, συναντάμε πάλι ένα κορίτσι (κάπως μεγαλύτερη από την Άνα) που έχει απροσδιόριστες, σκοτεινές και δυνατές σχέσεις με ένα μυστήριο πατέρα, έναν μοναχικό ραβδοσκόπο με τραυματισμένο από τον εμφύλιο παρελθόν. Στην τρίτη ταινία του, o Erice αλλάζει θεματική. Αυτή τη φορά επιχειρεί μια σπουδή, ένα στοχασμό πάνω στη δημιουργία του ζωγράφου Antonio López. Με το ύφος ενός ντοκιμαντέρ, ο Ισπανός κινηματογραφιστής παρακολουθεί την προσπάθεια του παραστατικού ζωγράφου, τη δημιουργική του αγωνία να αποτυπώσει, να παγιδεύσει στον καμβά του την εξέλιξη του φωτός πάνω στους καρπούς μιας κυδωνιάς φυτεμένης στον κήπο του. Η ταινία είναι ένα πικρό, στοχαστικό σχόλιο για τη δημιουργία, τον θάνατο, τον χρόνο και την απώλειά του.
O Víctor Erice, αυτός ο τελειομανής και ακριβοθώρητος του κινηματογράφου, είναι ένας σπάνιος δημιουργός, που η οικουμενικότητά του, αλλά και η μοναδικότητα και το σπαρακτικό στοιχείο των ταινιών του, προκαλούν πάντα την προσοχή, τον θαυμασμό και την απόλαυση στους παλαιότερους φίλους του καλού κινηματογράφου. Σπάνια ευκαιρία λοιπόν και για τους νέους σινεφίλ να ανακαλύψουν, φέτος, αυτή την παντοτινή αξία που λέγεται Erice.
Δημόπουλος, Μ., (2004). Victor Erice, ένας σπάνιος δημιουργός. Στο Στάθη, Ε. (επίμ.), Αναδρομή στο έργο του Victor Erice από το 45ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης (18-29/11/2004). Εκδόσεις Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.