by Jonathan Murray
Animated documentary filmmaking’s rise is one of the central innovations witnessed within twenty-first-century documentary cinema. The Thessaloniki Documentary Festival’s 22nd edition therefore makes a tribute to animation’s distinctive, and still-evolving, contribution to documentary art. The tribute’s 21 films trace the historical roots of short- and long-form animated documentary filmmaking. But they also facilitate an appreciation of the aesthetic, conceptual, and thematic routes that the animated documentary has since pursued. Viewed collectively, these films allow us to understand the various reasons why directors use animation within contemporary documentary work; the diverse ways in which animated documentary has changed contemporary documentary filmmaking conventions; and many of the paradigmatic subject matters and documentary theories that animated documentary filmmakers have explored to date.
Perhaps most obviously, animation enables visual treatments of documentary phenomena otherwise difficult or impossible to see, whether for physical, psychological, or conceptual reasons. In Tower, for example, the real world’s manifold invisible aspects are given terrifying literal form: a sniper shoots students from his concealed position atop a university clock tower. Tellingly, the film chooses not to name or provide a direct image of the killer until its final moments, while Is the Man Who Is Tall Happy? uses animation to explicate Noam Chomsky’s complex theories of the origins and mechanics of human linguistic systems.
But animated documentary has so far gravitated towards certain types of invisible documentary phenomena more than others. War – and particularly, civil war – has loomed especially large as a thematic preoccupation, as 30% – Women and Politics in Sierra Leone, Another Day of Life, Chris the Swiss, The Driver is Red, Slaves and The Wanted 18 all testify. The logistics and (non-)ethics of war cause documentary records to be systematically destroyed, distorted, or never compiled in the first place. Animated documentary potentially remedies (or, at very least, explores the causes and consequences of) such deliberately engineered historiographical lacunae. Similarly, although not war-themed, Crulic: The Path to Beyond also depicts the experience of a victim of state-sponsored injustice.
War-themed animated documentaries reveal the profoundly mediated nature of modern experience. State apparatuses wield huge power in policing the boundaries and content of the historical record. But animated documentary also emphasises mediation’s central place within documentary film history and culture. Nearly all of the tribute’s films explicitly foreground the technical context and means of their production. Nuts!, for example, emphasises its adaptation of elements from a notorious medical fraudster’s authorised biography. At first, the film accordingly presents that character as a heroic outsider; only later is a murkier picture revealed. Such strategies are paradigmatic: animated documentary typically argues that all documentary filmmaking acts articulate partisan constructions, rather than objective reconstructions, of the real. As citizens-viewers, we must always ask who, what, and why we are willing to believe. In this sense, Lipsett Diaries’ opening quotation from 1 Corinthians (“For now we see through a glass, darkly”) serves as an appropriate epigrammatic gloss on animated documentary’s structuring truths more generally.
But animated documentary sees documentary cinema’s inescapably partisan nature as a creative opportunity as well as an obstacle. Autobiographical narratives loom large, for example: Chris the Swiss, Is the Man Who Is Tall Happy?, Madagascar, a Journey Diary, Ryan and The Wanted 18 all position their own creators as central protagonists within the stories they unfold. Is the Man Who Is Tall Happy? celebrates animated documentary’s autobiographical strain as a profoundly non-hierarchical cinematic space within which artists and audiences can interact and create meaning. In director Michel Gondry’s voiceover narration, animation’s attraction within a documentary context is that it “is clearly the interpretation of its author… constantly reminded that they are not watching reality… it’s up to [the audience] to decide whether they are convinced.”
Yet, although many animated documentaries possess autobiographical elements, animated documentary is not a solipsistic filmmaking mode. If certain works of this kind allow their creators better self-understanding, nearly all works of this kind afford the chance to better understand the lives of others, too. Animation provides uniquely immersive dramaturgic and representational tools with which to perform that latter task. Many animated documentaries’ signature interest in obscured or invisible phenomena also contributes to the mode’s overarching empathetic project. The less one can initially know about someone, the more powerful the desire to connect becomes. Or, as filmmaker Anja Kofmel’s voiceover expresses the idea in Chris the Swiss, “I only know fragments of your story: the rest, I have to imagine”.
So far, I have conceptualised “animation” in the singular. But this tribute encompasses multiple animation techniques and aesthetics. That fact reminds us that any animated documentary emerges from its makers’ determination of the most appropriate visual form(s) through which a chosen documentary subject can be explored. His Mother’s Voice, for example, plays an audio recording of a recently bereaved mother’s memories twice in succession; each playing is provided with a completely different set of animated images. In this way, director Dennis Tupicoff foregrounds an idea that fascinates many of the tribute’s other filmmakers. Any recorded act of documentary testimony contains within it multiple potential emotional and ethical effects and truth claims; the ones that ultimately emerge via a finished film depend on the particular visual form(s) which that testimony is given. In Never Like the First Time! and Flesh, for example, the presence of multiple animation styles foreground ideas of human diversity. While interviewees discuss a shared experience, that commonality is shown to produce clearly distinctive types of person and personhood. Conversely, Survivors and Ryan develop a single animated production technique and aesthetic within which multiple protagonists’ testimonies are explored. Here, the dominant focus is on ideas of social ubiquity. Documentary phenomena that we might prefer to dismiss as matters of individual human aberrance or bad luck, such as mental illness or domestic abuse, are systematically shown to be societally widespread and influential.
Ultimately, this year’s tribute to animated documentary sees Thessaloniki looking back in order to help its audience look forward. Understanding the remarkable scale and sophistication of animation’s contribution to twenty-first-century documentary cinema enables and encourages us to engage fully with the emergent animated documentary works that grace this year’s Festival and, hopefully, many future festivals to come.
TDF22 program: on.tiff.gr/tdf22
Αμυδρά, σαν μέσα σε καθρέφτη: αφιέρωμα στο animated ντοκιμαντέρ
του Τζόναθαν Μάρεϊ
H ραγδαία άνοδος του animated ντοκιμαντέρ αποτελεί μία από τις σημαντικότερες εξελίξεις που γνώρισε το είδος του ντοκιμαντέρ στον 21ο αιώνα. Το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, που αισίως συμπληρώνει 22 χρόνια ζωής και βρίσκεται πάντα στην καρδιά των εξελίξεων, αναδεικνύει στη φετινή διοργάνωση αυτή την τόσο ξεχωριστή -και διαρκώς εξελισσόμενη- συνεισφορά του animation στην τέχνη του ντοκιμαντέρ. Οι 21 ταινίες του αφιερώματος ανατρέχουν στις ιστορικές ρίζες του animated ντοκιμαντέρ, μέσα από ένα πλούσιο πρόγραμμα που περιλαμβάνει μικρού και μεγάλου μήκους ταινίες. Το αφιέρωμα αυτό, όμως, έχει και μια συμπληρωματική αποστολή: να διευκολύνει την κατανόηση των αισθητικών, εννοιολογικών και θεματικών διαδρομών που έχει ακολουθήσει το animated ντοκιμαντέρ από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του. Οι συγκεκριμένες ταινίες συγκροτούν ένα ενιαίο φιλμικό σώμα, το οποίο μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τους διάφορους λόγους που οδήγησαν πολλούς σκηνοθέτες ντοκιμαντέρ να εντάξουν τη φόρμα του animation στο έργο τους τα τελευταία χρόνια, τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους το animated ντοκιμαντέρ έχει αλλάξει τις συμβάσεις που χαρακτηρίζουν το σύγχρονο ντοκιμαντέρ, καθώς και τις θεματικές και θεωρητικές προσεγγίσεις που εξερευνούν σταθερά με το έργο τους οι σκηνοθέτες που επιλέγουν το animated ντοκιμαντέρ.
Αν θέλαμε να εντοπίσουμε το πιο οφθαλμοφανές πλεονέκτημα του animation, αυτό κατά πάσα πιθανότητα έγκειται στο ότι διευκολύνει την απεικόνιση καταστάσεων και συνθηκών, οι οποίες θα ήταν σε διαφορετική περίπτωση πολύ δύσκολο έως και αδύνατο να αποδοθούν, για λόγους πρακτικούς, ψυχολογικούς ή εννοιολογικούς. Στην ταινία Tower, για παράδειγμα, οι πολλαπλές αθέατες πτυχές της πραγματικότητας αποκτούν μια ανατριχιαστικά χειροπιαστή μορφή: ένας ελεύθερος σκοπευτής οχυρώνεται στην κορυφή του πανεπιστημιακού πύργου και εξαπολύει πυρ εναντίον των φοιτητών. Μέχρι την ύστατη στιγμή, η ταινία επιλέγει σκοπίμως -και εύστοχα-να μην κατονομάσει ούτε να απεικονίσει ευθέως τον δράστη, ενώ το ντοκιμαντέρ Is the Man Who Is Tall Happy? επιστρατεύει την τεχνική του animation ώστε να απλοποιήσει -και να εξηγήσει- τις πολύπλοκες θεωρίες του Νοάμ Τσόμσκι για την καταγωγή και τη μηχανική των γλωσσικών συστημάτων που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος.
H αλήθεια είναι πως το animated ντοκιμαντέρ, στη μέχρι τώρα πορεία του, δεν έχει επιφυλάξει ισότιμη μεταχείριση σε όλες τις αθέατες πτυχές της πραγματικότητας. Για παράδειγμα, ο πόλεμος -και ειδικότερα οι εμφύλιες διαμάχες- κατέχει προνομιακή θέση στη θεματολογία του, όπως πιστοποιούν άλλωστε και τα ντοκιμαντέρ 30%: Women and Politics in Sierra Leone, Another Day of Life, Chris the Swiss, The Driver is Red, Slaves και The Wanted 18. H ίδια η φύση του πολέμου, η οποία εκ των πραγμάτων στερείται ηθικής, υποσκάπτει την καταγραφή των γεγονότων και της πραγματικότητας: στοιχεία καταστρέφονται, παραποιούνται ή αγνοούνται εξαρχής. Το animated ντοκιμαντέρ έρχεται να συμπληρώσει αυτά τα εσκεμμένα ιστοριογραφικά κενά – ή έστω να εξερευνήσει τις αιτίες και τις συνέπειές τους. Στο ίδιο μήκος κύματος, αν και μακριά από τη θεματολογία του πολέμου, κινείται και το ντοκιμαντέρ Crulic: The Path to Beyond, το οποίο αποπειράται να αποδώσει δικαιοσύνη στον άδικο θάνατο ενός ανθρώπου που έπεσε θύμα ενός σκληρού και απάνθρωπου συστήματος.
Τα animated ντοκιμαντέρ που καταπιάνονται με το θέμα του πολέμου αποκαλύπτουν τη βαθιά διαμεσολαβημένη -και εν πολλοίς αλλοιωμένη- επαφή του σύγχρονου ανθρώπου με την ιστορική πραγματικότητα, δεδομένου ότι οι επίσημες δομές εξουσίας κάνουν το παν για να αστυνομεύσουν τα όρια και το περιεχόμενο της ιστορικής καταγραφής. Το animated ντοκιμαντέρ, όμως, πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα καταδεικνύοντας τον κομβικό ρόλο που έχει διαδραματίσει η διαδικασία της διαμεσολάβησης στην ιστορία και στην κουλτούρα του ντοκιμαντέρ. Για του λόγου το αληθές, σχεδόν όλες οι ταινίες του αφιερώματος τοποθετούν σε πρώτο πλάνο τις τεχνικές παραμέτρους, τα μέσα και τις μεθόδους παραγωγής τους. Το ντοκιμαντέρ Nuts!, για παράδειγμα, δεν αποκρύπτει σε κανένα σημείο ότι αντλεί στοιχεία από την επίσημη βιογραφία ενός διαβόητου ιατρικού απατεώνα. Αρχικά, η ταινία συμβαδίζει με την ωραιοποιημένη εκδοχή των γεγονότων, παρουσιάζοντας τον κεντρικό χαρακτήρα ως έναν ηρωικό οραματιστή. Σύντομα όμως, μια πολύ πιο σκοτεινή αλήθεια έρχεται στο προσκήνιο. Στρατηγικές σαν κι αυτή αποτελούν συχνό φαινόμενο: τα animated ντοκιμαντέρ υποστηρίζουν σθεναρά ότι κάθε πράξη κινηματογραφικής τεκμηρίωσης συνιστά υποκειμενική κατασκευή, και όχι αντικειμενική ανακατασκευή, της πραγματικότητας. Από την πλευρά μας, ως πολίτες και ως θεατές, οφείλουμε πάντοτε να διερωτόμαστε ποιον, τι και για ποιο λόγο είμαστε διατεθειμένοι να πιστέψουμε. Υπό αυτή την έννοια, η εναρκτήρια φράση του ντοκιμαντέρ Lipsett Diaries, η οποία παραπέμπει στην Α’ προς Κορινθίους επιστολή του Απόστολου Παύλου («Γιατί τώρα βλέπουμε αμυδρά, σαν μέσα σε καθρέφτη») συμπυκνώνει στην εντέλεια τον τρόπο με τον οποία τα animated ντοκιμαντέρ δομούν και διαρθρώνουν τη δική τους αλήθεια.
Εντούτοις, στο animated ντοκιμαντέρ, η εγγενώς υποκειμενική φύση του είδους του ντοκιμαντέρ γίνεται αντιληπτή τόσο ως δημιουργικό εφαλτήριο όσο και ως τροχοπέδη. Οι αυτοβιογραφικές αφηγήσεις, για παράδειγμα, δίνουν δυναμικό «παρών» στο αφιέρωμα του Φεστιβάλ: στις ταινίες Chris the Swiss, Is the Man Who Is Tall Happy?, Madagascar, a Journey Diary, Ryan και The Wanted 18, ο δημιουργός του ντοκιμαντέρ και ο κεντρικός πρωταγωνιστής της ιστορίας ταυτίζονται. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του Is the Man Who Is Tall Happy?, το οποίο αντιμετωπίζει την αυτοβιογραφική πτυχή του animated ντοκιμαντέρ ως έναν κινηματογραφικό τόπο που καταργεί την καθιερωμένη ιεραρχική δομή και εξισώνει τον καλλιτέχνη με το κοινό, σε μια διαδικασία επικοινωνίας, αλληλεπίδρασης και συν-δημιουργίας του νοήματος. Η voice over αφήγηση του σκηνοθέτη Μισέλ Γκοντρί εντοπίζει τη γοητεία που ασκεί το animation όποτε έρχεται σε επαφή με το ντοκιμαντέρ: «αποτυπώνει ξεκάθαρα την προσωπική ερμηνεία του σκηνοθέτη… μας υπενθυμίζει διαρκώς ότι αυτό που βλέπουμε δεν ταυτίζεται με την πραγματικότητα… επαφίεται στο κοινό να αποφανθεί αν έχει πειστεί από αυτό που παρακολουθεί στην οθόνη».
Παρά το γεγονός ότι πολλές ταινίες που ανήκουν στο συγκεκριμένο υπό-είδος διαθέτουν αυτοβιογραφικά στοιχεία, το animated ντοκιμαντέρ, συνολικά μιλώντας, δεν υποκύπτει στον πειρασμό του σολιψισμού. Διότι ακόμη κι αν υπάρχουν παραδείγματα ταινιών που λειτουργούν ως ταξίδι αυτογνωσίας για τον εκάστοτε δημιουργό, αυτό δεν αναιρεί ότι όλα ανεξαιρέτως τα animated ντοκιμαντέρ προσφέρουν πρόσφορο έδαφος για τη βαθύτερη κατανόηση του Άλλου. Η τεχνική του animation παρέχει ένα μοναδικό οπλοστάσιο από δραματουργικά και αναπαραστατικά εργαλεία, τα οποία επιτρέπουν τη διείσδυση στα άδυτα του ανθρώπινου ψυχισμού. Αυτή η ανοιχτή πρόσκληση που ενθαρρύνει την ενσυναίσθηση έναντι της απλής παρατήρησης βρίσκει εφαρμογή σε ολόκληρο το φάσμα του animated ντοκιμαντέρ. Το ζωηρό ενδιαφέρον που επιδεικνύουν εξάλλου τα ντοκιμαντέρ για τις συσκοτισμένες και αθέατες πτυχές της πραγματικότητας -τρόπον τινά, το σήμα κατατεθέν τους, όπως αναφέραμε και νωρίτερα- ενισχύει ακόμη περισσότερο τον κυρίαρχο ρόλο που διαδραματίζει η ενσυναίσθηση σε αυτό το κινηματογραφικό υπό-είδος. Όσα λιγότερα γνωρίζουμε αρχικά για κάποιον τόσο μεγαλώνει και η επιθυμία μας να συνδεθούμε μαζί του. Το voice over της Άνια Κόφμελ αποτυπώνει αυτή ακριβώς τη λαχτάρα, στο ντοκιμαντέρ Chris the Swiss: «Γνωρίζω μόνο θραύσματα της ιστορίας σου. Τα υπόλοιπα, θα πρέπει να τα φανταστώ».
Μέχρι αυτό το σημείο, έχουμε προσεγγίσει την έννοια του animation ως μια συμπαγή οντότητα, χωρίς να υπεισέλθουμε σε επιμέρους διαφοροποιήσεις. Το αφιέρωμα του Φεστιβάλ, όμως, περιλαμβάνει μια πληθώρα από διαφορετικές τεχνικές και αισθητικές προσεγγίσεις του animation, γεγονός που μας υπενθυμίζει ότι κάθε animated ντοκιμαντέρ ξεπηδά μέσα από την αποφασιστικότητα του δημιουργού να επιλέξει την πιο πρόσφορη οπτική φόρμα (ή και περισσότερες, αν το κρίνει απαραίτητο), προκειμένου να εξερευνήσει το θέμα με το οποίο έχει αποφασίσει να καταπιαστεί. Στο ντοκιμαντέρ His Mother’s Voice για παράδειγμα, ακούμε δύο διαδοχικές φορές την ίδια ραδιοφωνική ηχογράφηση, στην οποία μια μητέρα που μόλις έχει χάσει τον έφηβο γιο της εξιστορεί τις αναμνήσεις της. Καθεμία από τις δύο ηχογραφήσεις συνοδεύεται από μια διαφορετική συρραφή από animation εικόνες. Με αυτόν τον τρόπο, ο σκηνοθέτης Ντένις Τούπικοφ δίνει σάρκα και οστά σε μια ιδέα που γοητεύει πολλούς από τους δημιουργούς που συμμετέχουν στο αφιέρωμα του Φεστιβάλ. Κάθε καταγεγραμμένη μαρτυρία εμπεριέχει μέσα της πολλαπλές συναισθηματικές και ηθικές παραλλαγές, καθώς και πολυάριθμες εκδοχές της αλήθειας: το ποιες εξ αυτών θα αποτυπωθούν στην ταινία εξαρτάται από το πώς θα επιλέξει, αισθητικά και οπτικά, να αποδώσει ο σκηνοθέτης τη συγκεκριμένη μαρτυρία. Στις ταινίες Never Like the First Time! και Flesh φερειπείν, παρατηρούμε ότι οι διαφορετικές animation τεχνικές που χρησιμοποιούνται συμβολίζουν την πολυδιάστατη και ποικιλόμορφη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης.
Eνώ όλες οι συνεντεύξεις που παρουσιάζονται περιστρέφονται γύρω από μια συλλογική εμπειρία, αυτός ο κοινός δεσμός καταλήγει να λειτουργεί ως πλατφόρμα που αναδεικνύει την αίσθηση της διαφορετικότητας και της μοναδικότητας του κάθε ατόμου και της κάθε προσωπικότητας. Ακολουθώντας την ακριβώς αντίστροφη πορεία, τα ντοκιμαντέρ Survivors και Ryan υιοθετούν ένα συγκεκριμένο τεχνικό και αισθητικό μοτίβο, από το οποίο δεν παρεκκλίνουν ούτε στιγμή, παρά το γεγονός ότι καταγράφουν πολλές διαφορετικές μαρτυρίες. Σε αυτή την περίπτωση, το ζητούμενο είναι η ανάδειξη της καθολικότητας. Διάφορες πτυχές της ζωής, τις οποίες πολλές φορές επιλέγουμε να προσπεράσουμε ή να αγνοήσουμε απνευστί, είτε επειδή τις αντιμετωπίζουμε ως μεμονωμένα περιστατικά είτε επειδή τις αποδίδουμε στην κακοτυχία, όπως οι ψυχικές ασθένειες ή η ενδοοικογενειακή βία, αποδεικνύεται πως έχουν βαθιές ρίζες στην κοινωνία, στην οποία αφήνουν ανεξίτηλο το στίγμα τους.
Τέλος, το φετινό αφιέρωμα στο animated ντοκιμαντέρ πιστοποιεί ότι η Θεσσαλονίκη κάνει ένα λελογισμένο βήμα προς τα πίσω ώστε να δει τα πράγματα με πιο καθαρή ματιά και να βοηθήσει το ίδιο της το κοινό να κάνει ένα αποφασιστικό βήμα προς τα εμπρός. Μονάχα μέσα από τη συνειδητοποίηση του μεγέθους και της ποιότητας της συνεισφοράς του animation στην τέχνη του ντοκιμαντέρ του 21ου αιώνα, θα είμαστε σε θέση να αναπτύξουμε έναν ουσιώδη δεσμό με τις ταινίες αυτού του ανερχόμενου κινηματογραφικού είδους που κοσμούν τη φετινή –και ελπίζουμε πολλές ακόμη, στο μέλλον– διοργάνωση.
Πρόγραμμα TDF22: on.tiff.gr/tdf22