By Aggeliki Stellaki
We’ve all posted them on our social media profiles, we’ve all been amused or vexed by them, but very few of us can provide a solid definition, trace their origins or take a stand on their dizzying spread. The 22nd Thessaloniki Documentary Festival attempts to navigate into the brave new world of memes, through a tribute that poses challenges, raises concern, but never fails to provide pure entertainment as well.
Modern-day memes have been identified with images accompanied by a short phrase, usually a humorous one, capable of spreading on social media and becoming viral. To many millenials, memes have even ended up being a main source of keeping up with the latest news and current affairs.
What served as the memes’ jumping-off point and how did they make their way into our daily lives to such an extent?
Renowned biologist Richard Dawkins was the first to use the term meme, in his book The Selfish Gene, published in 1979, where he drew a parallel between memes and genes defining the former as units of cultural transmission/units of imitation and replication. According to Dawkins, “similar to genes, that are spread inside the gene pool, moving from body to body, through sperm insemination or egg hatching, memes are dispersed inside the meme pool by passing on from one person’s mind to the mind of another through a process that can named memetics.
Under this wide umbrella, a melody, a slogan, a particular kind of accent, fashion trends, games, jokes, a song, religious rituals, maxims, they could all apply to the definition of memes. Even the opening notes of Beethoven’s Fifth Symphony could be viewed as a meme.
Dawkin’s theory was debated, commented and questioned, but the term meme was there to stay. Nevertheless, it took several years (roughly 20) and a hi-tech revolution (the appearance of the Internet) for it to gain popularity.
Internet memes grew popular after the mid 90s, but the idea of a cute or funny picture accompanied by a well-chosen caption dates way back. In the 1870s, photographer Harry Pointer became well-known for a series of photographs featuring his pet cats in unusual poses mimicking human activities. Soon enough, he realized that he could increase the commercial potential of his cat pictures by adding a written greeting such as “Happy New Year”. By 1872, Pointer had created over one hundred captioned cat images that made a name for themselves as “The Brighton Cats”. In the early 20th century, photographer Harry Wittier Frees followed Pointer’s footsteps, creating a series of novelty postcards based on photographs of posed cats, dressed up like humans. Frees’ photos served as a predecessor to modern day’s memes featuring cats, widely known as LOL Cats.
In 1994, Mike Goodwin, in his article published in Wired magazine, wrote the following: “A “meme”, of course, is an idea that functions in a mind the same way a gene or virus functions in the body. And an infectious idea (call it a “viral meme”) may leap from mind to mind, much as viruses leap from body to body”, paving the way for the term Internet meme. On the Internet, memes find themselves in a spread-friendly environment. Within a few hours, pictures, phrases, videos –or all three of them at once- are equipped with worldwide range. What defines a meme is its viral quality (not a guarantee, though), along with its ability to mutate and transform into something completely different.
“Dancing Baby” was one of the first memes ever to hit a viral status, through an e-mail chain. Dancing hamsters and badgers were to follow, choppers made of lines and letters, as well as countless funny pictures of cats.
Memes represent a pop culture phenomenon, leaving their mark on our daily communication and giving birth to other memes. For instance, the famous Ellen DeGeneres selfie, in the 2014 Oscar ceremony, instantly generated dozens of other memes. To draw another home-grown example, trap hit Mama became viral, but at the same time served as a platform for many memes to pop up. As portrayed in Ben Steinbauer’s Winnebago Man: The Angriest Man in the World, which will be screened at the 22nd Thessaloniki Documentary Festival, the delirious outburst of a man shooting a commercial for RVs made its way even to popular movies, such as 2004’s Surviving Christmas, where Ben Affleck replicates the infuriated sales agent’s phrase “Would you do me a kindness?”
The other side of the memes
The tribute’s documentaries take a more in-depth look at the meme phenomenon: going beyond the memes’ transitory nature, they record their reverberations and showcase people whose lives were deeply affected by social media culture.
Fascinating documentary Shut up Little Man! An Audio Misadventure (2011) takes us back to the pre-Internet era, and more specifically in the late 80s. Two young housemates decide to record the cutthroat -yet hilarious and witty- quarrels of their two alcoholic neighbors, Peter and Raymond. Tapes initially destined for friends are quickly passed on to many hands, obtaining a cult status. The recordings acquire a life of their own, inspire a stage play and a script, and even manage to sneak into a Disney animation film!
What’s the case though when you become yourself a meme? The Meme Machine: What Happens When the Internet Chooses You documentary introduces us to people who have seen their photos become a viral (“Overly attached girlfriend” and “Bad Luck Brian” to name two of the most prominent examples) and describe how they experienced this fortuity-driven, yet colossal, change in their lives.
The Story of Technoviking unfolds a similar type of story. The picture of a half-naked sculpted man in a music parade (who came to be known as Technoviking) inspires artist Matthias Fritsch to create a video that went on to become viral. Many years (and a few million YouTube views) later, a man claiming to be Technoviking sues Fritsch, inspiring the director to shoot a documentary revolving around this experience.
In Liza Mandelup’s Jawline, the meme in question is not a picture but a living human being. Austyn Tester, aged 16, lives in a small provincial US town, dreaming of a life full of travels and experiences. His digital life, though, is kind of alright there, as hundreds of infatuated young groupie girls are yearning for the slightest sign of his attention. Mandelup’s documentary explores the digital world’s effect on the life of a young man whose character is yet to be shaped.
Memes represent a new code of communications and its guide rules are still under configuration. The debate is currently revolving around issues such as whether memes can be fully accessible. In a society that marginalizes seeing-impaired citizens, the digital world is yet another field of challenge in the battle against discriminations. The memes of the future will undertake the task of (re)inventing a new language. All that is left for us to do is sit back and anticipate.
TDF22 program: on.tiff.gr/tdf22
Memes. (T)rap Mama και αφορισμοί
Της Αγγελικής Στελλάκη
Σχεδόν όλοι έχουμε γελάσει κι εκνευριστεί μαζί τους ή τα έχουμε αναρτήσει στους λογαριασμούς μας στα social media. Λίγοι γνωρίζουμε, όμως, τι ακριβώς είναι τα memes, ποια είναι η προέλευσή τους και ποιες οι συνέπειες της ταχύτατης εξάπλωσής τους. To 22ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης επιχειρεί να πλοηγηθεί στον καινούριο αυτόν κόσμο μέσα από ένα κινηματογραφικό αφιέρωμα που προκαλεί, προβληματίζει, αλλά και ψυχαγωγεί.
Τα σύγχρονα memes έχουν ταυτιστεί με εικόνες που συνοδεύονται από μια μικρή φράση, συνήθως χιουμοριστική, έχοντας τη δυνατότητα να εξαπλώνονται ταχύτατα στα social media και να γίνονται viral. Για πολλούς millennials, μάλιστα, τα memes αποτελούν βασική πηγή ενημέρωσής για την επικαιρότητα και τα τεκταινόμενα.
Από πού ξεκίνησαν, όμως, και πώς έφτασαν να απασχολούν σε μεγάλο βαθμό την καθημερινότητά μας;
Ο όρος meme πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1979 από τον διάσημο βιολόγο Ρίτσαρντ Ντόκινς, στο βιβλίο του Το Εγωιστικό Γονίδιο, όπου παρομοιάζει τα μιμίδια με τα γονίδια και δίνει τον εξής ορισμό για τα memes: μονάδες πολιτισμικής μεταβίβασης/μονάδες μίμησης. Σύμφωνα με τον Ντόκινς, «όπως τα γονίδια εξαπλώνονται μέσα στη γονιδιακή δεξαμενή μεταφερόμενα από σώμα σε σώμα με σπερματική γονιμοποίηση ή εκκόλαψη αυγών, έτσι και τα μιμίδια διαδίδονται στη μιμιδική δεξαμενή, περνώντας από εγκέφαλο σε εγκέφαλο, με μια διαδικασία η οποία, υπό μια ευρύτερη έννοια, μπορεί να ονομαστεί μίμηση».
Με βάση αυτό τον ευρύ ορισμό, meme θα μπορούσε να είναι μια μελωδία, ένα σλόγκαν, μια ιδιαίτερη προφορά, οι ενδυματολογικές τάσεις, τα παιχνίδια, τα ανέκδοτα, ένα τραγούδι, τα θρησκευτικά τελετουργικά, οι αφορισμοί. Ακόμα και οι πρώτες νότες από την 5η Συμφωνία του Μπετόβεν θα μπορούσαν να εμπίπτουν στον ορισμό του meme.
Η θεωρία του Ντόκινς συζητήθηκε, σχολιάστηκε και αμφισβητήθηκε, αλλά ο όρος meme ήρθε για να μείνει. Ωστόσο, χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια (περίπου μια 20ετία) και να μεσολαβήσει μια τεχνολογική επανάσταση (η εμφάνιση του διαδικτύου) μέχρι να αρχίσει να γίνεται δημοφιλής.
Μπορεί τα διαδικτυακά memes να αναπτύχθηκαν μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1990, αλλά η ιδέα μιας χαριτωμένης ή αστείας εικόνας που συνοδεύεται από μία αντίστοιχη λεζάντα είναι πολύ πιο παλιά. Στη δεκαετία του 1870, ο Βρετανός φωτογράφος Χάρι Πόιντερ απέκτησε φήμη μέσα από μια σειρά από φωτογραφίες, όπου πρωταγωνιστούσαν ως μοντέλα οι γάτες του, ποζάροντας σε ασυνήθιστες στάσεις, οι οποίες παρέπεμπαν σε ανθρώπους. Πολύ σύντομα, ο Πόιντερ αντιλήφθηκε πως θα το προϊόν του θα γινόταν ακόμη πιο ελκυστικό με την προσθήκη μιας μικρής γραπτής λεζάντας που θα περιείχε κάποια ευχή, όπως «Καλή χρονιά». Το 1872, ο Πόιντερ είχε ήδη δημιουργήσει περισσότερες από εκατό φωτογραφικές κάρτες με γάτες και συνοδευτικές λεζάντες, οι οποίες έμειναν γνωστές με το προσωνύμιο «Οι γάτες του Μπράιτον». Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο αμερικάνος φωτογράφος Χάρι Γουίτιερ Φριζ βάδισε τρόπον τινά στα χνάρια του Πόιντερ, φιλοτεχνώντας μια σειρά από πρωτότυπες και πρωτοποριακές καρτποστάλ, οι οποίες απεικόνιζαν γάτες, ντυμένες με ανθρώπινα ρούχα, να επιδίδονται σε καθημερινές (ανθρώπινου τύπου) δραστηριότητες. Οι φωτογραφίες του Φριζ υπήρξαν ο άτυπος πρόδρομος των σημερινών memes με γάτες, των περίφημων LOL Cats.
Το 1994, ο Μάικ Γκούντγουιν έγραψε στο περιοδικό Wired ότι «το meme είναι μια ιδέα που επιδρά στο μυαλό με τον ίδιο τρόπο που ένα γονίδιο ή ένας ιός δρα στο σώμα. Και μία μεταδοτική ιδέα (μπορούμε να την αποκαλέσουμε “viral meme”) μπορεί να μεταφερθεί από μυαλό σε μυαλό, όπως οι ιοί περνούν από σώμα σε σώμα». Έθεσε, έτσι, τις βάσεις για τον όρο Internet meme. Στο διαδίκτυο, τα μιμίδια βρίσκουν το πλέον πρόσφορο έδαφος για την εξάπλωσή τους. Μέσα σε λίγες μόνο ώρες, εικόνες, φράσεις, βίντεο -ή και όλα αυτά μαζί- μπορούν να κάνουν τον γύρο του κόσμου. Αυτό που χαρακτηρίζει ένα meme είναι η δυνατότητα που διαθέτει να γίνει viral (χωρίς αυτό να είναι απαραίτητο), αλλά παράλληλα να εξελιχθεί και σε κάτι τελείως διαφορετικό.
Ένα από τα πρώτα διαδικτυακά memes ήταν το “Dancing Baby”, το οποίο έγινε viral μέσω μιας αλυσίδας e-mail. Ακολούθησαν χάμστερ και ασβοί που χορεύουν, ελικόπτερα φτιαγμένα από γραμμές και γράμματα, αναρίθμητες αστείες εικόνες με γάτες.
Τα memes αποτελούν φαινόμενο της ποπ κουλτούρας, επηρεάζουν την καθημερινή μας επικοινωνία, «γεννούν» άλλα memes. Η οσκαρική selfie με τους σταρ, στην τελετή απονομής του 2014, γρήγορα οδήγησε σε δεκάδες καινούργια memes, ενώ για να αναφερθούμε και σε ένα εγχώριο παράδειγμα, το χιτ της (τ)ραπ Mama έγινε viral, λειτουργώντας παράλληλα ως αφορμή για πολλά νέα memes. Όπως βλέπουμε και στο ντοκιμαντέρ Winnebago Man: The Angriest Man in the World του Μπεν Στάινμπαουερ, το οποίο θα προβληθεί στο 22o Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, το οργισμένο παραλήρημα ενός άνδρα που προσπαθεί να γυρίσει ένα διαφημιστικό για τροχόσπιτα καταλήγει να κάνει την εμφάνισή του ακόμα και σε δημοφιλείς ταινίες, όπως το Surviving Christmas του 2004, όπου βλέπουμε τον Μπεν Άφλεκ να αναπαράγει τη φράση “Would you do me a kindness?” του οργισμένου πωλητή.
Η άλλη πλευρά των memes
Τα ντοκιμαντέρ του αφιερώματος κοιτάζουν πιο βαθιά: βλέπουν πέρα από τον εφήμερο χαρακτήρα των memes, καταγράφουν τις επιπτώσεις τους, παρουσιάζουν ανθρώπους που είδαν τις ζωές τους να επηρεάζονται από την κουλτούρα των social media.
Στην προ-διαδικτυακή εποχή, και πιο συγκεκριμένα στα τέλη της δεκαετίας του 1980, μάς μεταφέρει και το υπέροχο Shut up Little Man! An Audio Misadventure (2011). Δύο νεαροί αποφασίζουν να ηχογραφήσουν τους ανελέητους -αλλά συνάμα ανέλπιστα αστείους και ευφυείς- καβγάδες στους οποίους επιδίδονται οι δύο αλκοολικοί γείτονές τους, ο Πίτερ και ο Ρέιμοντ. Οι κασέτες που γράφουν αρχικά για φίλους πολύ σύντομα θα βρεθούν να ταξιδεύουν από χέρι σε χέρι, αποκτώντας cult status. Οι ηχογραφήσεις αυτές ακολουθούν τη δική τους αυτόνομη πορεία, γίνονται θεατρικό και σεναριακή ιδέα, ενώ καταφέρνουν να τρυπώσουν ακόμη και σε ταινία animation της Disney!
Τι συμβαίνει, όμως, όταν γίνεσαι εσύ ο ίδιος meme; Στο ντοκιμαντέρ The Meme Machine: What Happens When the Internet Chooses You συναντάμε ανθρώπους που είδαν τις φωτογραφίες τους να γίνονται viral (όπως στα πασίγνωστα memes “Overly attached girlfriend” και “Bad Luck Brian”) και τους ακούμε να περιγράφουν πώς, με τυχαίο σχεδόν τρόπο, οι ζωές τους άλλαξαν ραγδαία από τη μια μέρα στην άλλη.
Μια τέτοια ιστορία αφηγείται και το The Story of Technoviking. Η εικόνα ενός ημίγυμνου καλογυμνασμένου άνδρα σε μία μουσική παρέλαση εμπνέει τον καλλιτέχνη Ματίας Φριτς να δημιουργήσει ένα βίντεο, το οποίο γίνεται viral στην πορεία. Αρκετά χρόνια (και εκατομμύρια views) αργότερα, ένας άνδρας που ισχυρίζεται ότι είναι ο Technoviking μηνύει τον Φριτς, ωθώντας τον δημιουργό να γυρίσει ένα ντοκιμαντέρ για να καταγράψει τις εμπειρίες του από αυτή την απίστευτη ιστορία.
Στο Jawline της Λίζα Μάντελαπ, το meme δεν είναι εικόνα, αλλά άνθρωπος. Ο 16χρονος Όστιν Τέστερ μένει σε μια μικρή πόλη των ΗΠΑ και ονειρεύεται μια ζωή γεμάτη ταξίδια και εμπειρίες. Το διαδίκτυο προσφέρει στον Όστιν την ευκαιρία να αναπληρώσει για τις συγκινήσεις που λείπουν από την αληθινή του ζωή, χάρη στις εκατοντάδες νεαρές θαυμάστριες που ξεροσταλιάζουν στις οθόνες τους απλώς και μόνο για μια του λέξη. Το ντοκιμαντέρ της Λίζα Μάντελαπ εξερευνά τον τρόπο με τον οποίο ο ψηφιακός κόσμος επιδρά στην ζωή ενός νέου ανθρώπου που δεν έχει ακόμη πλάσει τον δικό του χαρακτήρα.
Τα memes αποτελούν έναν νέο κώδικα επικοινωνίας, οι κανόνες του οποίου γράφονται αυτή τη στιγμή. Πλέον, η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από ζητήματα όπως το πώς τα memes θα μπορέσουν να καταστούν προσβάσιμα και διαθέσιμα σε όλους. Σε μια κοινωνία που τοποθετεί τους ανθρώπους με προβλήματα όρασης στο περιθώριο, ο ψηφιακός κόσμος αποτελεί ένα νέο πεδίο πρόκλησης στη μάχη κατά των αποκλεισμών. Τα memes του μέλλοντος θα κληθούν να (επαν)εφεύρουν μια νέα γλώσσα. Εμείς, από την πλευρά μας, αναμένουμε με ενδιαφέρον.
Πρόγραμμα TDF22: on.tiff.gr/tdf22