By Giannis Smoilis
Greek documentary has a powerful presence at the 22nd Thessaloniki Documentary Festival, turning its lens towards stories, images and actions that wait patiently around us to be discovered. A total of 78 films about faces, things, feelings, places, memories, ideas, words, filled with the busting “traffic” of the real, bound to thrill, raise concerns, trigger reactions and fascinate in unexpected ways.
Greek documentarists, ready as always to grasp the pulse of the real, invite us along the paths that open up when aesthetics and truth intersect.
The nature we wound
In this year’s Greek documentaries, nature holds a prominent spot. Konstantina Messini speaks about a sacred forest and nature as a myth that constantly resurfaces to haunt the real, with St. Viniri – Sacred Forest, a tribute to our timeless and everlasting roots. Theodoris Chondrogiannos and Andreas Loukakos, with Silent Fish, explore the tormented Mediterranean Sea, the planet’s most overfished waters, and invite us to join them on a trip that goes back thousands of years. Sea and travel are the main theme in Emilia Milou’s documentary Express Scopelitis as well, where legendary Scopelitis, the boat of careless dreams, takes us on board, exploring the multilayered sea life of the Small Cyclades. Kyriakos Katzourakis, in The Return of Prometheus, attempts to demonstrate how the myth of Prometheus relates to contemporary energy policy, in an era (and a world) that recklessly insists on depleting its natural sources, while Christos Pitharas, with BadLand, collects memories of a modern tragedy from the ruins, voicing one of the most fatal disasters of recent Greek history: the Mati wildfires. Everywhere, nature as the ultimate protagonist, in all its beauty and through its scars.
“We have art in order not to die of the truth”
Friedrich Nietzsche
Art remains a steady point of reference for Greek documentary. In Stefanos Rokos: Nick Cave & The Bad Seeds’ No More Shall We Part,14 Paintings 17 Years Later, a painter is inspired by a legendary musician and one’s music notes become the other’s images, while Rinio Dragasaki and Araseli Lemou observe Stefanos Rokos conversing mentally with Nick Cave. In Alterations / Kô Murobushi, humans and God coexist. Body and death. The notion of movement and the abolishing forces on its trail. Vasilis Doganis films a unique Japanese artist and his lens captures an existential liberation, the moment when silence turns into dancing. Nikos Skarentzos invites us for a ride within the melodic universe of rebetiko’s patriarch, in his documentary Markos, where composers, musicologists and artists from around the world discuss the unparalleled greatness of Vamvakaris. In Nikos Kavoukidis: The Power of the Camera by Menelaos Kirlidis, Greek cinema and its course through history reflect on the life and work of cinematographer Nikos Kavoukidis, while Spiros Alidakis, in Hommage, recounts the works and the deeds of theatre director Lefteris Vogiatzis, in a documentary that lives up to its title’s promises.
Nikos Karouzos: Poems on a Tape Recorder focuses on the grand poet and a long-awaited spring that is yet to come. Giannis Karpouzis, through a documentary that traces Nikos Karouzos’ sublime art and turbulent life, attempts to reintroduce the landmark poet to a wider audience. I Only See in Me the Sea is a music documentary about Vangelis Germanos and his perpetual wandering around the summer “bars” of nostalgia. Directors Alexis Chatzigiannis, Yorgos Kyverntis, Nefeli Oikonomou-Pantzou and Maria Sidiropoulou wrap up this documentary and set out on a “cruise” with the beloved singer.
An alternative orchestra from Thermi in Thessaloniki has been forging its own path, despite the obstacles, over the last twenty years and Anastasis Dallis makes the necessary introductions with his Con Fuoco – A Strange Orchestra documentary. Babel magazine, a milestone for the art of comics, which taught the audience that the 9th art is mainly targeted to adults and not kids, is the topic of Meletis Miras’ Babell: From Silence to the Explosion, a documentary that brings the magazine’s history into light, talking about its creative team. Walking down a similar path, Losangele Athens and Back Again by Harris Gioulatos gives the floor to a famous stand-up comedian as he shares his thoughts on freedom of speech and the ways in which humor, this controversial defensive mechanism of humankind against adversities, can be misunderstood.
A prominent figure of the international dramatic art vanguard, Theodoros Terzopoulos, is one of the greatest names in today’s world theater firmament. Spyros Tsiftsis’ DIONYSUS, the Return dives into this singular artist’s past to showcase how he climbed up the ladder of universal recognition. Also theater-orientated, balancing between documentary and fiction, Babis Markidis’ Birds (or How to Be One) draws inspiration from Aristophanes’ The Birds (and Nikos Karathanos’ titular play), while …Imitation Action by Michalis Lykoudis praises the solemn atmosphere of ancient theater, documenting the performance of Euripides’ play Alcestis, for the Epidaurus Festival in 2017.
Humankind’s boundless space
Nature, art and “man as the measure of all things”, as stated by Protagoras. Greek documentary, again this year, seems to abide by this proverb. In They Sing, They Mate, They Keep on Singing, cigarettes light up one after the other. Behind the smoke, words and a face are discerned. Phainie Xydis stares back at the lens, discussing everything she loves, and director Nikolas Dais pays careful attention. Myrto Papadopoulos and Angelos Tsaousis, with The New Plastic Road, speak of roads and discoveries, following closely a Tajik salesman, father of three, who struggles to make ends meet, trying to benefit from the opening of borders between China and Tajikistan. In Andreas Chatzipateras’ Colors & Shadows, a man reminisces the defining events of his life, but the memory disorders he is suffering from prevent him from distinguishing between reality and dream. Kostanza Kapsali draws inspiration from Marcel Proust, as well as her personal memories, in order to retrace the concepts of memory and femininity in the experimental short documentary Girls in Flower.
Two people who immigrated to Germany in 1970 and returned seven years later, discuss this decision of theirs and its consequences in 7 Years in Germany, as Simos Koreksenidis observes them pondering over the passing of time and the impossibility of compensating it. In the same vein, The Story of Yannis, a story personal and universal, similar to many others and yet profoundly different: a refugee from Crimea arrives in Piraeus in 1919 and Voula Germanakou-Kopsini narrates his adventure. Another long and painful adventure was experienced by Nasia, who fleeted Moldova to escape (and survive) a man’s drunken, violent and cruel ways. In The Magic in People: Broken Greek, the lens of Penny Panayiotopoulou captures her rough experience, reenacted by talks, cries and songs. In addition, Georgios Giannopoulos, with Foreigner or Local?, follows Bardul from dusk till dawn, in his insomnia and his sleep, trying to put together the pieces of his life, in a documentary about the daily odyssey of an immigrant.
Two women, a Turkish-Cypriot and a Greek-Cypriot, share common ordeals and hopes in Chrystalla Avgousti’s Mendil, a documentary focusing on the burden of loss and uprooting, where every tear-soaked mendil (handkerchief) unfolds a different bitter tale. Daphne Tolis and Dimitris Mavroforakis, through their documentary Diaries from the Field, follow Nicholas Papachrysostomou, head of a Doctors Without Borders mission, on a trip of self-awareness that deciphers his choice to quit multinational companies for the sake of humanitarian action. The 30th anniversary since the founding of the Greek section of Doctors of the World triggers this tribute-documentary by Nikos Megrelis, titled Wherever People Are, that sheds light onto the work of people who prioritized solidarity over everything else. Xenophon Angelopoulos, in Homeless – A Secondhand Bookstore for the Chronically Dispossessed, introduces Leonidas Koursoumis, a man of great fortitude and beautiful willfulness, who sets off to realize his dream and reshape the Greek publishing landscape.
Arm-wrestling champion and owner of a café in a remote village, Panayiotis practices for an upcoming match in Athens. In The Arm Wrestler, Yorgos Goussis presents a young man whose dreams are constantly in conflict with the need to adjust in reality, while a teacher, working in an elementary school for 30 years, fights his own battle to cope with the everyday difficulties, in documentary Good Morning Mr. Fotis by Dimitra Kouzi. In another part of Greece, a retired employee of the Greek Post Office holds the largest unofficial film museum in the world, and Christos Sagias, in Collecting Time, closely observes him as he shares his long-lasting memories.
Tom Avramis, a priest in the US for thirty years, decides to take off his cassock. His parish and his family are puzzled, but his daughter tries to understand. With Sundays, Alethea Avrami delves into an unknown life: that of her father. A perennial woman living in the mountains of Evritania spends her days singing and narrating stories, and Anna Antonopoulou, with her documentary Cleoniki, takes a peek into her unique world. A shepherd’s hardships, as well as his passion for singing, take center stage in Plain Truth by Yorgos Bisdikis, while Yorgos Kyvernitis, in Crazy Dance, follows -in a spectacular and bittersweet ride- two siblings who travel around the Greek province and islands with their itinerant amusement park.
A Circle of Death acrobat and his nomadic life get in the frame of Dimitris and Linos Kafidas in Spiros and the Circle of Death, which documents Spiros’ struggle to safeguard a family tradition of half a century. The daily life of a guard in Pachtouri is the topic of Guardian Angel, where Dimitris Trikalitis redefines the meaning of a guardian angel. Three monks in Mount Athos talk about their faith, their decision to abandon the worldly and their homes, and Argyris Liapis listens closely in Athos, the World’s Brightest Peak. In The Music of Things, three people particularly fond of their work, invite us to wander around their world, as Menios Karayannis’ lens catches them in the act.
Herman, great grandchild of E. Papanoutsos, is inspired by his great grandfather’s texts on aesthetics and the pruning practices of his teacher, as he tends to the trees of Athens, and Fani Bitou with On the Art of Pruning records a small-scale fight for beauty, given with consistency and without pomp. In From a Thorn Comes a Rose: Kick-Off, Yorgos Pyrpassopoulos watches the training of a one-of-a-kind female football team, consisting of charming, unusual personalities, and director Nicole Alexandropoulou creates a documentary that knocks down stereotypes and “plays ball” in unexpected “fields”. In 9 + 1 Moments of Loneliness by Kalliopi Katsidonioti, an elder man struggles to deal with his partner’s loss after 57 years of shared life, while Dimitris Yatzouzakis with Our Limits, brings to the foreground a young father and amputee athlete, who recalls one of the hardest tournaments of his life, as he is taking his kids to watch a children’s triathlon.
The small everyday rituals of three people, strangers to one another, become the core material in Katerina Patroni’s exceptional documentary, titled The Fourth Character, which focuses on the search for redemption, while Mary Bouli raises the question of whether or not modern world actually assists people with hearing and eyesight impairments to gain substantial access to the beauty of art and nature, in Go, See, Listen.
Domestic Souls
The animals standing by our side, in our day-by-day adventure of life are lauded in the Greek documentaries section. Dogs That Change Lives, by VICE Greece SA, is a portrait of dog-helpers in Greece, etched through the stories of people whose lives have been intertwined with these adorable four-footed creatures. On the same page, Vasilis Loules, in collaboration with a group of pupils from the Greek school of Vaihingen, Stuttgart, with his documentary Soulmates, attempts to define the meaning of the term “soulmate”, in a discussion between people who share the bond of their unconditional love for animals. In The Unknown Athenians by Angeliki Antoniou, the daily life and struggle for survival of stray dogs in the center of Athens are drawn under the spotlight, while In-Mates documentary showcases an innovative program introduced to the Women’s Prison of Eleona-Thebes, which gives Iakovos Panourgias and Nikos Voulgaris the opportunity to highlight dogs’ beneficial effect on human psychology.
Voices from the Past, Moves of the Present
History and politics, as broader fields of human activity, are a source of constant inspiration for Greek documentarists. Otranto, by Jonian Bisai and Sotiris Tsiagnos, recomposes the tragedy of Albanian Katër I Radës (which transported Albanian refugees to Italy in 1997), the first ship that was sunk as a result of a naval exclusion imposed to block a heavy refugee flow, and poses painful socio-political questions. In Tied by Tasos Morfis, we observe 320 unpaid marines working for the Lesvos Shipping Company and their 7-month fight for their accruals, while Ioanna Neofytou in Hands in Bleach, makes a documentary for those who insist on keeping their life clean, no matter the hardships: the unfavorable working conditions of our times unravel through the conversations between two middle-aged women who work as cleaners.
Yiorgos Gikapeppas is inspired by the last twelve hours in Ioannis Kapodistrias’ life, just before his assassination, to pave the way for a return to a fundamentally traumatized country’s dramatic starting point, in The Last Night, while Romaniotes, the Greek Jews of Ioannina unfolds the long progression of the Romaniotes, a Greek-Jewish community, through the eyes of Agnes Sklavou and Stelios Tatakis, who collect traces lost in the depths of the past. The five – unknown to most – airports that determined to a great extent the outcome of World War I, play the lead part in Dimitris Chatzimalis’ Wings of the Great War, an ode to invisible heroes and forgotten victories, while Philippos Vardakas with Y1-Silence of the Deep, dives in the ocean of history so as to drag up the shipwreck of legendary submarine Y1-L. Katsonis, in a journey guided by the narration of heroic prefect, Ilias Tsoukalas.
In Kostas Vakkas’ documentary about Nazi atrocities, titled I REMEMBER the Nazi Massacre, writer Vaggelis Sakkatos recalls a story of armed conflict between the Germans and the Italians, in 1943’s Cephalonia. Director Manolis Sfakianakis, in the Gate of Darkness, looks back at the longest siege ever recorded in history, the siege of Candia, while the second film by Yorgos Avgeropoulos about the Greek crisis, titled Chained (Agorá II), is another dense and informative chronicle of a tormented country’s modern history.
The death of Cypriot activist Costis Achniotis in 2017 triggers directors Panayiotis Achniotis and Andreas Anastasiades to study his contribution to the bi-communal movement for reunification during the 1970s, in documentary Tongue, while Lefteris Fylaktos, with Lost in the Woods, resurfaces the memory box of Constantinos Pittas, a militant photographer who travelled all around Europe, taking more than 30,000 black and white photographs between 1984 and 1989.
The birth of medicine is the core topic of Grigoris Karantinakis’ Genesis of Medicine – Disease and Cure in Ancient Greece that reenacts all the glorious benchmarks of the noblest of sciences. Floros Floridis and Jeanine Meerapfel, with Moving Sand/Topos, create a documentary that wonders if technological progress has reached a point of making us question our very ideas about human nature and enunciates a poignant questions: what are the limits to this vertiginous trip towards the future? In his own view, Yiannis Isidorou, in Homo Camcordus, reflects on our need to constantly document everything, an indication perhaps that this is the only way we can experience (and comprehend) this modern world.
Places as faces, faces as landscapes
Landscapes, as vessels of memories and wombs of ideas, are also praised in this year’s Greek documentaries. In Labyrinth, Dimitris Athanitis invites us to look at Athens differently, to view it as a labyrinth, where the most incredible meet-ups are looming in its archways. Movie theater Rozikler in the Athenian street of Patision, an inexhaustible source of (X-rated) film fantasies during the 50s and 60s, gets praise in Kostas Dimolitsas’ Jesus Was Born at Rosiclaire. Square of Dreams is a documentary about the history of Greece, as depicted and carved in the beautiful Syntagma Square of Nafplio. George Zervas gifts us with images of this Nafplian magic, while Yiannis Karapiperidis takes us all the way to the Pelion’s classical music festival that attracts pupils from all around Greece, in Mozart in the Centaurs Mountain.
The Enigma of Keros, Kostas Machairas’ documentary about the excavations that took place in Keros over the last years, takes us for a tour around sacred ancient places, filled with conundrums. In The Trace of Time by Dionysia Kopana, we witness how archeologist Giannis Sakellarakis devoted his life in studying the past, while in 1000M² of Time, an international team of archeologists tries to revive the past of Ancient Geronthrai’s acropolis, in an attempt to comprehend its origins: director Maro Anastasopoulou accompanies them in this effort and invites us to trail along.
A mountainous village in Macedonia that has endured many afflictions obtains a weaving center in 1963. How and why this happened is analyzed by Dimitris Koutsiabaskos in The Weavers, a documentary that reflects on the withering of the Greek countryside. Black raisin serves as a key theme for an art exhibition and Panagiotis Kakavias’ Primarolia reminds us that Greece’s “black gold” has proven invaluable time and time again, both for local communities and Greece as a whole.
Two generations of filmmakers observe the evolution of Donousa from the 1970s until today, in Yiorgos of Kedros. Yiannis Kolozis recalls how his father became “Yiorgos of Kedros” in a nostalgic documentary of family memories. Finally, the constantly open window of a movie camera comes in striking contrast with the closed doors of a prison center in Shots from Outside. Dionysia Kopana and Kostas Korres interweave these contradictory poles, and an image of hope springs out of their merging.
TDF22 program: on.tiff.gr/tdf22
Ελληνικά ντοκιμαντέρ. Το άθροισμα των επιλογών μας
Του Γιάννη Σμοΐλη
Το ελληνικό ντοκιμαντέρ δηλώνει δυναμικό «παρών» στο 22ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, στρέφοντας τον φακό του στις ιστορίες, στις εικόνες και στις πράξεις που περιμένουν υπομονετικά γύρω μας να τις ανακαλύψουμε. Συνολικά 78 ταινίες για πρόσωπα, πράγματα, συναισθήματα, τόπους, αναμνήσεις, ιδέες, λέξεις, γεμάτες με την πολύβουη κίνηση του πραγματικού, φτιαγμένες για να συγκινήσουν, να προβληματίσουν, να προκαλέσουν αντιδράσεις και να γοητεύσουν με αναπάντεχους τρόπους.
Οι έλληνες ντοκιμαντερίστες, έτοιμοι όπως πάντα να αφουγκραστούν τον παλμό του πραγματικού, μας καλούν να τους συντροφεύσουμε στα μονοπάτια που ανοίγονται όταν η αισθητική δεξιώνεται την αλήθεια.
Η φύση που πληγώνουμε
Στα φετινά ελληνικά ντοκιμαντέρ, η φύση κάνει έντονη την παρουσία της. Η Κωνσταντίνα Μεσσήνη μας μιλά για ένα ιερό δάσος και τη φύση ως μύθο που επανέρχεται διαρκώς για να στοιχειώσει το πραγματικό, με το St. Viniri – το ιερό δάσος, έναν φόρο τιμής στα άχρονα που αποτελούν την αιώνια ρίζα μας. Ο Θοδωρής Χονδρόγιαννος κι ο Ανδρέας Λουκάκος, με τη Σιγή ιχθύος, εξερευνούν την πολύπαθη θάλασσα της Μεσογείου, την πλέον υπεραλιευμένη του πλανήτη, και μας καλούν να τους ακολουθήσουμε σ’ ένα ταξίδι που πάει χιλιάδες χρόνια πίσω. Περί θάλασσας και ταξιδιού πρόκειται και στο ντοκιμαντέρ της Αιμιλίας Μήλου Express Scopelitis, όπου ο θρυλικός «Σκοπελίτης», το καράβι των ανέμελων ονείρων, μας καλεί να πλεύσουμε μαζί του, εξερευνώντας την πολυεπίπεδη, θαλασσινή ζωή των Μικρών Κυκλάδων. Ο Κυριάκος Κατζουράκης, στην Επιστροφή του Προμηθέα, επιχειρεί να δείξει πώς συνδέεται ο μύθος του Προμηθέα με τη σύγχρονη ενεργειακή πολιτική, σε μια εποχή (κι έναν κόσμο) που αστόχαστα επιμένει να εξαντλεί τους φυσικούς του πόρους, ενώ ο Χρήστος Πυθαράς, με το BadLand, μαζεύει μνήμες μιας σύγχρονης τραγωδίας μέσα απ’ τα χαλάσματα, μιλώντας για μία απ’ τις πλέον πολύνεκρες καταστροφές της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας: τις πυρκαγιές στο Μάτι. Παντού η φύση ως πρωταγωνίστρια, άλλοτε με την ομορφιά κι άλλοτε με τις πληγές της.
«Η τέχνη μας έχει δοθεί για να μας εμποδίζει να πεθαίνουμε από την αλήθεια»
Φρίντριχ Νίτσε
Η τέχνη παραμένει ένα σταθερό σημείο αναφοράς για το ελληνικό ντοκιμαντέρ. Στο Στέφανος Ρόκος: Nick Cave & The Bad Seeds’ No More Shall We Part, 14 πίνακες 17 χρόνια μετά, ένας ζωγράφος εμπνέεται από έναν θρυλικό μουσικό κι οι νότες του ενός γίνονται εικόνες του άλλου, καθώς η Ρηνιώ Δραγασάκη και η Αρασέλη Λαιμού παρακολουθούν τον Στέφανο Ρόκο να συνδιαλέγεται πνευματικά με τον Νικ Κέιβ. Στο Μεταλλαγές / Kô Murobushi, συνυπάρχουν ο άνθρωπος και ο Θεός. Το σώμα και ο θάνατος. Η κίνηση κι αυτό που την καταργεί. Ο Βασίλης Δογάνης κινηματογραφεί έναν μοναδικό ιάπωνα καλλιτέχνη και παγιδεύει στον φακό του μια υπαρξιακή απελευθέρωση, τη στιγμή που η σιωπή γίνεται χορός. Ο Νίκος Σκαρέντζος μας προσκαλεί για μια βόλτα στο μελωδικό σύμπαν του μεγαλύτερου ρεμπέτη όλων των εποχών, στο ντοκιμαντέρ Μάρκος. Μαζί του, συνθέτες, μουσικολόγοι και καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο αναλύουν το ανεπανάληπτο μέγεθος του Βαμβακάρη. Στο Νίκος Καβουκίδης: Η δύναμη της εικόνας του Μενέλαου Κυρλίδη, ο ελληνικός κινηματογράφος και η ιστορική διαδρομή του καθρεφτίζονται στη ζωή και στο έργο του κινηματογραφιστή Νίκου Καβουκίδη, ενώ ο Σπύρος Αλιδάκης, στον Φόρο Τιμής, θυμάται έργα και ημέρες του θεατρικού σκηνοθέτη Λευτέρη Βογιατζή, μέσα από ένα ντοκιμαντέρ που πραγματοποιεί αυτό ακριβώς που υπόσχεται ο τίτλος του.
Το Νίκος Καρούζος – ο δρόμος για το έαρ επικεντρώνεται στον μεγάλο ποιητή και στην ευαγγελιζόμενη άνοιξη που ακόμη δεν έχει έρθει. Ο Γιάννης Καρπούζης, με ένα ντοκιμαντέρ για τη σπουδαία τέχνη του Νίκου Καρούζου και την ταραχώδη ζωή του, επιχειρεί να μας τον ξανασυστήσει. Το Μέσα μου βλέπω μονάχα θάλασσα είναι ένα μουσικό ντοκιμαντέρ για τον Βαγγέλη Γερμανό και την αέναη περιπλάνησή του στα καλοκαιρινά «μπαράκια» της νοσταλγίας. Οι Αλέξης Χατζηγιάννης, Γιώργος Κυβερνήτης, Νεφέλη Οικονόμου-Πάντζου και Μαρία Σιδηροπούλου σκηνοθετούν και πηγαίνουν «κρουαζιέρα» με τον αγαπημένο τραγουδοποιό.
Μια αλλιώτικη ορχήστρα από τη Θέρμη Θεσσαλονίκης χαράζει εδώ και είκοσι χρόνια, παρά τις δυσκολίες, τη δική της πορεία. Ο Αναστάσης Δαλλής μας την συστήνει στο ντοκιμαντέρ Con Fuoco – A Strange Orchestra. Το μνημειώδες για την τέχνη των κόμικ περιοδικό Βαβέλ -που έμαθε στο ευρύ κοινό ότι η 9η τέχνη απευθύνεται κυρίως σε ενήλικες- αποτελεί την έμπνευση του Μελέτη Μοίρα στο Βαβέλ – Από τη σιωπή στην έκρηξη, ένα ντοκιμαντέρ που φέρνει στο φως την ιστορία του περιοδικού, μιλώντας για τη δημιουργική του ομάδα. Παράλληλα, το Λοσάντζελε Αθήνα και πάλι πίσω του Χάρη Γιουλάτου μας καλεί να ακούσουμε έναν γνωστό stand up comedian να καταθέτει τις σκέψεις του για την ελευθερία του λόγου και τους τρόπους με τους οποίους παρεξηγείται το χιούμορ, αυτή η αμφιλεγόμενη άμυνα του ανθρώπινου είδους απέναντι στις αντιξοότητες.
Στυλοβάτης της διεθνούς θεατρικής πρωτοπορίας, ο Θόδωρος Τερζόπουλος συγκαταλέγεται στα μεγάλα ονόματα του παγκόσμιου θεάτρου. Το ντοκιμαντέρ του Σπύρου Τσιφτσή ΔΙΟΝΥΣΟΣ, η επιστροφή βουτάει στο παρελθόν αυτού του ιδιαίτερου καλλιτέχνη για να μας δείξει πώς σκαρφάλωσε την κλίμακα της καθολικής αναγνώρισης. Επίσης κινούμενη σε θεατρικές περιοχές, ανάμεσα στο ντοκιμαντέρ και στη μυθοπλασία, η ταινία του Μπάμπη Μακρίδη Όρνιθες (ή πώς να γίνεις πουλί) εμπνέεται από τις Όρνιθες του Αριστοφάνη (και την ομώνυμη θεατρική παράσταση του Νίκου Καραθάνου) ενώ η …Μίμησις πράξεως του Μιχάλη Λυκούδη υμνεί την κατανυκτική ατμόσφαιρα του αρχαίου θεάτρου, καταγράφοντας το ανέβασμα της παράστασης Άλκηστις του Ευριπίδη, για το φεστιβάλ της Επιδαύρου το 2017.
Ο απέραντος χώρος του Ανθρώπου
Η φύση, η τέχνη, αλλά και «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» όπως είχε πει και ο Πρωταγόρας. Το ελληνικό ντοκιμαντέρ, και φέτος, μοιάζει να συμφωνεί. Στο Κελαηδούν κι αφού βρουν ταίρι, τσιγάρα ανάβουν το ένα μετά το άλλο. Πίσω απ’ τον καπνό τους, οι λέξεις κι ένα πρόσωπο. Η Φαίνη Ξύδη κοιτάζει τον φακό μιλώντας για όσα αγαπά, κι ο σκηνοθέτης Νικόλας Νταής αφουγκράζεται προσεκτικά. Η Μυρτώ Παπαδοπούλου κι ο Άγγελος Τσαούσης, με το Ο νέος δρόμος του πλαστικού, μας μιλούν για δρόμους και ανακαλύψεις, ακολουθώντας από απόσταση αναπνοής έναν τατζίκο έμπορο, πατέρα τριών παιδιών, που προσπαθεί να τα φέρει βόλτα, επωφελούμενος από το άνοιγμα των συνόρων μεταξύ Κίνας και Τατζικιστάν. Στο Χρώματα & Σκιές του Ανδρέα Χατζηπατέρα, ένας άνδρας αναπολεί καθοριστικά γεγονότα της ζωής του, αλλά οι διαταραχές μνήμης από τις οποίες πάσχει δεν τον αφήνουν να ξεχωρίσει την πραγματικότητα απ’ το όνειρο. Η Κωνστάντζα Καψάλη εμπνέεται από τον Μαρσέλ Προυστ, αλλά και από τις προσωπικές της αναμνήσεις, προκειμένου να ιχνηλατήσει τις έννοιες της μνήμης και της θηλυκότητας, στο πειραματικό ντοκιμαντέρ μικρού μήκους Ανθισμένα κορίτσια.
Δυο άνθρωποι που μετανάστευσαν στη Γερμανία το 1970 και επέστρεψαν επτά χρόνια αργότερα σχολιάζουν την απόφασή αυτή και τις συνέπειές της, στο 7 χρόνια στη Γερμανία, καθώς ο Σίμος Κορεξενίδης τους παρακολουθεί να στοχάζονται στο πέρασμα του χρόνου και στο αδύνατο της αναπλήρωσής του. Στο ίδιο πνεύμα, Η Ιστορία του Γιάννη, μια ιστορία προσωπική και οικουμενική ταυτόχρονα, όμοια με τόσες άλλες αλλά και βαθιά διαφορετική: ένας πρόσφυγας από την Κριμαία φτάνει το 1919 στον Πειραιά και η Βούλα Γερμανάκου-Κοψίνη μας διηγείται την περιπέτειά του. Μια μεγάλη και επώδυνη περιπέτεια έχει περάσει και η Νάσια, που έφυγε από τη Μολδαβία προκειμένου να ξεφύγει (και να σωθεί) από έναν άνδρα μέθυσο, βίαιο και σκληρό. Στο ντοκιμαντέρ Το μαγικό των ανθρώπων: Με σπασμένα ελληνικά, ο φακός της Πέννυς Παναγιωτοπούλου αιχμαλωτίζει ατόφιο το βίωμά της, έτσι όπως το ανασυνθέτουν κουβέντες, κλάματα και τραγούδια. Ο δε Γεώργιος Γιαννόπουλος, με το Ένας Μπαρδούλ, ακολουθεί τον Μπαρδούλ από την αυγή έως τα μεσάνυχτα, στην αγρύπνια και στον ύπνο του, προσπαθώντας να συμπληρώσει το παζλ της ζωής του, σ’ ένα ντοκιμαντέρ για την καθημερινή οδύσσεια του μετανάστη.
Μια Τουρκοκύπρια και μια Ελληνοκύπρια μοιράζονται πόνους και ελπίδες στο ντοκιμαντέρ της Χρυστάλλας Αυγουστή Μαντήλι, για το ειδικό βάρος της απώλειας και του ξεριζώματος, όπου κάθε μουσκεμένο από δάκρυα μαντήλι έχει άλλο δράμα να αφηγηθεί. Η Δάφνη Τόλη και ο Δημήτρης Μαυροφοράκης, με τα Ημερολόγια Αποστολής, ακολουθούν τον Νικόλα Παπαχρυσοστόμου, επικεφαλής της παρέμβασης των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, σ’ ένα ταξίδι αυτογνωσίας που αποκωδικοποιεί το πέρασμά του απ’ τις πολυεθνικές εταιρίες στον κόσμο της ανθρωπιστικής προσφοράς. Τα 30 χρόνια απ’ τη δημιουργία του ελληνικού τμήματος των «Γιατρών του Κόσμου» δίνουν την αφορμή στον Νίκο Μεγγρέλη για ένα ντοκιμαντέρ – φόρο τιμής, με τίτλο Όπου υπάρχουν άνθρωποι, για τη δράση ανθρώπων που τοποθέτησαν την αλληλεγγύη πάνω από οποιαδήποτε άλλη αξία. Ο Ξενοφώντας Αγγελόπουλος, στο Υπέρ εστιών – μία ταινία για το βιβλιοπωλείο των αστέγων, μας συστήνει τον Λεωνίδα Κουρσούμη, έναν άνθρωπο με μεγάλη ψυχική δύναμη και πανέμορφο πείσμα, καθώς βάζει πλώρη για να πραγματοποιήσει το όνειρό του και να φέρει μια μικρή επανάσταση στο ελληνικό εκδοτικό τοπίο.
Πρωταθλητής στο άθλημα της χειροπάλης και ιδιοκτήτης καφενείου στην επαρχία, ο Παναγιώτης προετοιμάζεται για έναν αγώνα στην Αθήνα. Ο Γιώργος Γούσης, στον Χειροπαλαιστή, μας παρουσιάζει έναν νέο άνδρα που τα όνειρά του διαρκώς «παλεύουν» με την ανάγκη προσαρμογής στην πραγματικότητα, ενώ ένας δάσκαλος που διδάσκει για 30 χρόνια σε δημοτικό σχολείο δίνει τον δικό του αγώνα για να διαχειριστεί τις δυσκολίες που προκύπτουν καθημερινά, στο ντοκιμαντέρ Καλημέρα κύριε Φώτη της Δήμητρας Κουζή. Σε κάποιο άλλο σημείο της Ελλάδας, ένας συνταξιούχος των ΕΛ.ΤΑ. διατηρεί το μεγαλύτερο ανεπίσημο κινηματογραφικό μουσείο σε ολόκληρο τον κόσμο, κι ο Χρήστος Σαγιάς, στο Συλλέγοντας το χρόνο, τον παρακολουθεί να μιλά για τις μνήμες που τον συντροφεύουν.
Ο Τομ Αβράμης, τριάντα χρόνια ιερέας στην Αμερική, αποφασίζει να βγάλει τα ράσα. Η ενορία και η οικογένεια ξαφνιάζονται, αλλά η κόρη του προσπαθεί να καταλάβει. Με τις Κυριακές, η Αλήθεια Αβράμη μας μιλά για μια άγνωστη ζωή: αυτή του πατέρα της. Μια υπεραιωνόβια γυναίκα που ζει στα βουνά της Ευρυτανίας μοιράζει τις μέρες της ανάμεσα στο τραγούδι και στις διηγήσεις, κι η Άννα Αντωνοπούλου, με το ντοκιμαντέρ Κλεονίκη, μας αφήνει να ρίξουμε μια κλεφτή ματιά στον ιδιαίτερο κόσμο της. Παράλληλα, η γεμάτη αντιξοότητες καθημερινότητα ενός βοσκού, αλλά και το πάθος του για το τραγούδι, γίνονται ο πυρήνας της αφήγησης στη Μαύρη Αλήθεια του Γιώργου Μπισδίκη, ενώ ο Γιώργος Κυβερνήτης, στο Crazy Dance, ακολουθεί -σε μια θεαματική και γλυκόπικρη διαδρομή- δύο αδέρφια που ταξιδεύουν στην επαρχία και στα νησιά της Ελλάδας, με το πλανόδιο λούνα παρκ τους.
Ένας ακροβάτης του Γύρου του Θανάτου κι η περιπλανώμενη ζωή του μπαίνουν στο κάδρο των Δημήτρη και Λίνου Καφίδα, στο Ο Σπύρος και ο γύρος του θανάτου, που καταγράφει τον αγώνα του Σπύρου για να διατηρήσει μια οικογενειακή παράδοση μισού αιώνα. Η καθημερινή ζωή ενός φύλακα στο Παχτούρι κυριαρχεί στο Φύλαξ άγγελος, όπου ο Δημήτρης Τρικαλίτης επαναπροσδιορίζει την έννοια του φύλακα αγγέλου. Τρεις καλόγεροι του Αγίου Όρους μιλούν για την πίστη τους και την απόφαση να εγκαταλείψουν την πρότερη ζωή τους, κι ο Αργύρης Λιάπης τους ακούει προσεκτικά στο Άθως, η πιο φωτεινή κορυφή του κόσμου. Στη Μουσική των πραγμάτων, τρεις άνθρωποι με ιδιαίτερο μεράκι για τη δουλειά τους μας προσκαλούν να περιηγηθούμε στον κόσμο τους, τη στιγμή που ο φακός του Μένιου Καραγιάννη τους συλλαμβάνει επί τω έργω.
Ο Χέρμαν, δισέγγονος του Ε. Παπανούτσου, εμπνέεται από τα κείμενα αισθητικής του προπάππου του και τις πρακτικές κλαδέματος του δασκάλου του, καθώς περιποιείται τα δέντρα της Αθήνας, κι η Φανή Μπήτου, με το Περί της τέχνης του κλαδέματος, κινηματογραφεί μια μικρή μάχη υπέρ της ομορφιάς, που δίνεται με συνέπεια και χωρίς τυμπανοκρουσίες. Στο Από αγκάθι ρόδο: Σέντρα, ο Γιώργος Πυρπασόπουλος παρακολουθεί την προπόνηση μιας ξεχωριστής ομάδας ποδοσφαίρου γυναικών, αποτελούμενης από γοητευτικές, ιδιαίτερες προσωπικότητες, και η σκηνοθέτις Νικόλ Αλεξανδροπούλου φτιάχνει ένα ντοκιμαντέρ που ανατρέπει στερεότυπα και «παίζει μπάλα» σε αναπάντεχα «γήπεδα». Στο 9 + 1 μοναξιές του πατέρα της Καλλιόπης Κατσιδονιώτη, ένας ηλικιωμένος άνδρας προσπαθεί να διαχειριστεί την απώλεια της συντρόφου του μετά από 57 χρόνια κοινής ζωής, ενώ ο Δημήτρης Γιατζουζάκης, με το ντοκιμαντέρ Τα όριά μας, φέρνει στο προσκήνιο έναν νεαρό πατέρα, αθλητή με αναπηρία, που θυμάται έναν απ’ τους πιο δύσκολους αγώνες της ζωής του, καθώς πηγαίνει τα παιδιά του να παρακολουθήσουν παιδικό τρίαθλο.
Οι μικρές τελετουργίες τριών άγνωστων μεταξύ τους ανθρώπων γίνονται το υλικό για τη σύνθεση του ιδιαίτερου ντοκιμαντέρ της Κατερίνας Πατρώνη, με τίτλο Ο τέταρτος χαρακτήρας, το οποίο επικεντρώνεται στην αναζήτηση της λύτρωσης, ενώ η Μαίρη Μπουλή αναρωτιέται αν ο σύγχρονος κόσμος βοηθά πραγματικά τα άτομα με προβλήματα όρασης και ακοής να έχουν ουσιαστική πρόσβαση στην ομορφιά της τέχνης και της φύσης, στο Πήγα, είδα, άκουσα.
Κατοικίδιες ψυχές
Τα ζώα που συντροφεύουν τον άνθρωπο στην καθημερινή του περιπέτεια δίνουν το «παρών» στα ελληνικά ντοκιμαντέρ. Το Οι σκύλοι που αλλάζουν ζωές, από την ομάδα του VICE Greece, είναι μια παρουσίαση των σκύλων – βοηθών στην Ελλάδα, μέσα από τις αφηγήσεις ανθρώπων που έχουν συνδέσει τις ζωές τους με τα συμπαθέστατα τετράποδα. Αντίστοιχα, ο Βασίλης Λουλές σε συνεργασία με μια ομάδα μαθητών του ελληνικού σχολείου στο Βαϊχίνγκεν της Στουτγκάρδης, φτιάχνει το ντοκιμαντέρ Αδελφές ψυχές και επιχειρεί να προσδιορίσει τι ακριβώς σημαίνει «αδελφή ψυχή», μιλώντας για ανθρώπους που τους ενώνει η άνευ όρων αγάπη για τα ζώα. Στο Οι άγνωστοι Αθηναίοι της Αγγελικής Αντωνίου, έρχεται στο προσκήνιο η καθημερινότητα και ο αγώνας επιβίωσης των αδέσποτων σκύλων στο κέντρο της Αθήνας, ενώ το ντοκιμαντέρ In-Mates, ένα πιλοτικό πρόγραμμα που εφαρμόστηκε στο Κατάστημα Κράτησης Γυναικών Ελεώνα-Θήβας, δίνει την ευκαιρία στον Ιάκωβο Πανουργιά και στον Νίκο Βούλγαρη να διαπιστώσουν την ευεργετική επίδραση των σκύλων στον ανθρώπινο ψυχισμό.
Φωνές από το παρελθόν, κινήσεις του παρόντος
Η ιστορία και η πολιτική, ως ευρύτερα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας, δίνουν συνεχή έμπνευση στους Έλληνες ντοκιμαντερίστες. Το Otranto, των Ιώνιαν Μπισάι και Σωτήρη Τσίγκανου, ανασυνθέτει την τραγωδία του αλβανικού Katër I Radës (που μετέφερε αλβανούς πρόσφυγες στην Ιταλία, το 1997), του πρώτου πλοίου που βυθίστηκε ως αποτέλεσμα ενός ναυτικού αποκλεισμού εξαιτίας προσφυγικών ροών, θέτοντας επώδυνα, κοινωνικοπολιτικά ερωτήματα. Στο Δεμένοι του Τάσου Μόρφη, παρακολουθούμε 320 απλήρωτους ναυτικούς της Ναυτιλιακής Εταιρείας Λέσβου και τον επτάμηνο αγώνα τους για να εισπράξουν τα δεδουλευμένα, ενώ η Ιωάννα Νεοφύτου, στο Χέρια σε χλωρίνη, φτιάχνει ένα ντοκιμαντέρ για εκείνους που επιμένουν να κρατούν τη ζωή τους καθαρή, όσο κι αν αυτή τους δείχνει το σκληρό της πρόσωπο: οι δύσκολες εργασιακές συνθήκες της εποχής μας ξεδιπλώνονται μέσα από τις συζητήσεις δύο μεσήλικων γυναικών που δουλεύουν ως καθαρίστριες.
Ο Γιώργος Γκικαπέππας χρησιμοποιεί τις δώδεκα τελευταίες ώρες στη ζωή του Ιωάννη Καποδίστρια, λίγο πριν τη δολοφονία του, ως όχημα για την επιστροφή στο δραματικό ξεκίνημα μιας χώρας εκ θεμελίων τραυματισμένης, στο ντοκιμαντέρ Η τελευταία νύχτα, ενώ το Ρωμανιώτες, οι Έλληνες Εβραίοι των Ιωαννίνων ξεδιπλώνει τη μακρά πορεία της ρωμανιώτικης εβραϊκής κοινότητας με οδηγό τη ματιά της Ανιές Σκλάβου και του Στέλιου Τατάκη, οι οποίοι συλλέγουν ίχνη που χάνονται στα βάθη του παρελθόντος. Τα πέντε -άγνωστα στον πολύ κόσμο- αεροδρόμια που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου πρωταγωνιστούν στο ιστορικό ντοκιμαντέρ του Δημήτρη Χατζημαλλή Στα φτερά του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, έναν ύμνο σε αόρατους ήρωες και ξεχασμένες νίκες, ενώ ο Φίλιππος Βαρδάκας, με το Υ1 -Στη σιωπή του βυθού, βουτάει στον ωκεανό της ιστορίας προκειμένου να ανασύρει το ναυάγιο του θρυλικού υποβρυχίου «Υ1-Λ. Κατσώνης», με οδηγό τη διήγηση του ηρωικού επάρχου Ηλία Τσουκαλά.
Στο ντοκιμαντέρ του Κώστα Βάκκα για τη ναζιστική θηριωδία, με τίτλο ΘΥΜΑΜΑΙ τη ναζιστική σφαγή, ο συγγραφέας Βαγγέλης Σακκάτος θυμάται μια ιστορία σύγκρουσης ανάμεσα στους Γερμανούς και τους Ιταλούς, στην Κεφαλονιά του 1943. Ο σκηνοθέτης Μανώλης Σφακιανάκης, στην Πύλη του σκοταδιού, ανατρέχει στην πολιορκία του Χάνδακα (με οδηγό τη γραπτή μαρτυρία ενός βενετσιάνου αξιωματικού), τη μεγαλύτερη σε διάρκεια πολιορκία που έχει καταγραφεί στην ιστορία, ενώ η δεύτερη ταινία του Γιώργου Αυγερόπουλου για την ελληνική κρίση, που φέρει τον τίτλο Agorá II – Δεσμώτες, είναι ένα ακόμη πυκνό και κατατοπιστικό χρονικό της σύγχρονης ιστορίας μιας πολύπαθης χώρας.
Ο θάνατος του κύπριου ακτιβιστή Κώστα Αχνιώτη, το 2017, δίνει την αφορμή στους σκηνοθέτες Παναγιώτη Αχνιώτη και Ανδρέα Αναστασιάδη να μελετήσουν τη συμβολή του στο δικοινοτικό κίνημα για επανένωση, τη δεκαετία του 1970, μέσα από το ντοκιμαντέρ Tongue, την ώρα που ο Λευτέρης Φυλακτός, με το Μόνος στο δάσος, ανασύρει το κουτί με τις αναμνήσεις του Κωνσταντίνου Πίττα, ενός μαχητικού φωτογράφου που γύρισε όλη την Ευρώπη, τραβώντας πάνω από 30.000 ασπρόμαυρες φωτογραφίες μεταξύ 1984 και 1989.
Τα πρώτα βήματα της ιατρικής βρίσκονται στο επίκεντρο του ντοκιμαντέρ Η γένεση της ιατρικής – νόσος και ίαση στην αρχαία Ελλάδα του Γρηγόρη Καραντινάκη, το οποίο εστιάζει στα γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία της ευγενέστερης των επιστημών. Ο Φλώρος Φλωρίδης και η Ζανίν Μέραπφελ, με το Κινούμενη Άμμος/ Τόπος, φτιάχνουν ένα ντοκιμαντέρ που αναρωτιέται αν η πρόοδος της τεχνολογίας έχει φτάσει σε σημείο να θέτει υπό αμφισβήτηση τις ιδέες μας για την ανθρώπινη φύση, καθώς και ποια μπορεί να είναι τα όρια σε αυτό το ιλιγγιώδες ταξίδι προς το μέλλον. Ο Γιάννης Ισιδώρου από την πλευρά του, στο Homo Camcordus, στοχάζεται στην ανάγκη μας να καταγράφουμε ασταμάτητα τα πάντα, μια απόδειξη, ενδεχομένως, ότι μόνο έτσι μπορούμε πλέον να βιώσουμε (και να ερμηνεύσουμε) τον σύγχρονο κόσμο.
Περιοχές ως πρόσωπα, πρόσωπα ως τοπία
Οι τόποι, ως δοχεία αναμνήσεων και μήτρες ιδεών, έχουν επίσης την τιμητική τους στα ελληνικά ντοκιμαντέρ φέτος. Με τον Λαβύρινθο, ο Δημήτρης Αθανίτης μας καλεί να δούμε την Αθήνα με άλλο μάτι, να την αντικρίσουμε ως λαβύρινθο, στις στοές του οποίου καραδοκούν οι πιο απίθανες συναντήσεις. Ο κινηματογράφος Ροζικλαίρ της Πατησίων, που υπήρξε στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 αστείρευτη πηγή φιλμικών (αυστηρώς ακατάλληλων) φαντασιώσεων, τιμάται από τον Κώστα Δημολίτσα στο ντοκιμαντέρ Ο Χριστός γεννήθηκε στο Ροζικλαίρ. Το Πλατεία ονείρων είναι ένα ντοκιμαντέρ για την ιστορία της Ελλάδας, με αφηγητή την πανέμορφη πλατεία Συντάγματος στο Ναύπλιο. Ο Γιώργος Ζέρβας μας χαρίζει απλόχερα εικόνες αυτής της ναυπλιώτικης μαγείας, ενώ ο Γιάννης Καραπιπερίδης μας πηγαίνει βόλτα μέχρι το φεστιβάλ κλασικής μουσικής του Πηλίου, όπου συγκεντρώνονται μαθητές από όλη την Ελλάδα, στο Ο Μότσαρτ στο βουνό των Κενταύρων.
Το Αίνιγμα της Κέρου, ένα ντοκιμαντέρ για τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στην Κέρο τα τελευταία χρόνια, γίνεται το όχημα του Κώστα Μαχαίρα για μια περιήγηση σε ιερούς αρχαίους τόπους, γεμάτους αινίγματα. Στο Ίχνος του χρόνου της Διονυσίας Κοπανά, βλέπουμε πώς ο αρχαιολόγος Γιάννης Σακελλαράκης αφιέρωσε τη ζωή του στη μελέτη του παρελθόντος, ενώ στο 1000 τμ χρόνου, μια διεθνής ομάδα αρχαιολόγων προσπαθεί να ξαναζωντανέψει το παρελθόν της ακρόπολης των Αρχαίων Γερονθρών με σκοπό να το κατανοήσει: η σκηνοθέτις Μάρω Αναστοπούλου τους συνοδεύει σ’ αυτή τους την προσπάθεια και μας προσκαλεί να την ακολουθήσουμε.
Ένα ορεινό χωριό της Μακεδονίας, που υπέφερε από πολλές δοκιμασίες, αποκτά πρότυπο κέντρο υφαντικής το 1963. Το πώς και το γιατί αναλύει ο Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος στο ντοκιμαντέρ Οι υφάντρες, ενώ παράλληλα στοχάζεται στον μαρασμό της ελληνικής υπαίθρου. Ένα ντοκιμαντέρ για τη μαύρη σταφίδα ως θέμα εικαστικής έκθεσης, όπως το Πριμαρόλια του Παναγιώτη Κακαβιά, μας υπενθυμίζει την αξία του ελληνικού «μαύρου χρυσού», τόσο για τις τοπικές κοινωνίες όσο και για την Ελλάδα γενικότερα.Δύο γενιές κινηματογραφιστών παρατηρούν την εξέλιξη της Δονούσας από τη δεκαετία του ’70 μέχρι και σήμερα, στο ντοκιμαντέρ Ο Γιώργος του Κέδρου. Ο Γιάννης Κολόζης θυμάται πώς ο πατέρας του έγινε ο «Γιώργος του Κέδρου», σ’ ένα νοσταλγικό ντοκιμαντέρ οικογενειακών αναμνήσεων. Τέλος, το μόνιμα ανοιχτό παράθυρο μιας κινηματογραφικής κάμερας βρίσκεται σε αντιδιαστολή με τις κλειστές πόρτες μιας φυλακής, στο ντοκιμαντέρ Πλάνα απ’ έξω. Η Διονυσία Κοπανά και ο Κώστας Κορρές συνυφαίνουν αυτούς τους αντιθετικούς πόλους, κι απ’ την ένωσή τους προκύπτει μια εικόνα ελπίδας.
Πρόγραμμα TDF22: on.tiff.gr/tdf22