Η ΦΥΣΙΚΗ ΠΕΡΙΕΡΓΕΙΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ
συνέντευξη στη ΔΗΜΗΤΡΑ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ
Στο ντοκιμαντέρ της Ο θείος Γιάνκο, που προβάλλεται στο πλαίσιο του αφιερώματος του 20ού Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ στην Ανιές Βαρντά, η λεγόμενη «γιαγιά της Νουβέλ Βαγκ» συναντά τυχαία έναν άνδρα και διαπιστώνει πως, εκτός από την κοινή τους ελληνική καταγωγή, είναι και συγγενείς. Σε μια συνομιλία με τον Κώστα Γαβρά, ο σκηνοθέτης μιλά για τη δική του, πνευματική συγγένεια με τη Βαρντά (που δεν σχετίζεται μόνο με την κοινή τους ελληνική καταγωγή) και για τη σημασία του προσωπικού βλέμματος στον συντριπτικό, μεγάλο κόσμο.
Θυμάστε την πρώτη εντύπωση που σας έκανε η Ανιές Βαρντά; Ναι, φυσικά. Με είχανε συστήσει στην Ανιές γιατί αναζητούσε βοηθό για ένα φιλμ που ετοίμαζε για τη σαμπάνια, το ποτό. Η πρώτη μας συνάντηση ήταν πολύ απλή, μάλιστα δεν μου ανέφερε καν ότι είναι ελληνικής καταγωγής. Μου είπε «θα πας στη Ρενς, στην Καμπανία, όπου παράγεται η σαμπάνια, θα βγάλεις φωτογραφίες, θα δεις τα κελάρια και θα ’ρθεις». Έτσι κι έκανα, μόνο που όταν επέστρεψα με πληροφόρησε ότι τελικά δεν θα γίνει η ταινία γιατί ήταν πολύ ακριβή. Όμως είχα ήδη μπει στην οικογένεια Βαρντά-Ντεμί και λίγο αργότερα μου ζήτησε ο Ζακ Ντεμί να γίνω βοηθός του στην ταινία Το λιμάνι των αγγέλων (La Βaie des anges). Έκτοτε μείναμε στενοί φίλοι. Αλλά και πάλι, άργησε να μου μιλήσει για την ελληνική της καταγωγή.
Φαντάζομαι το είχατε υποψιαστεί και από το όνομα. Εκείνη Βαρντά, εσείς Γαβράς. Όντως. Όμως την ιστορία του πατέρα της με περισσότερες λεπτομέρειες την έμαθα πολύ πρόσφατα. Μετά από ένα κάλεσμα στο υπουργείο Πολιτισμού, της πρότεινα να φάμε σε ένα ελληνικό εστιατόριο. Εκεί μου ανοίχτηκε και μου είπε πώς ο πατέρας της έφυγε από τη Σμύρνη, πήγε στη Γαλλία, ύστερα στο Βερολίνο και κάποια στιγμή κατατάχθηκε στη Λεγεώνα των Ξένων. Τότε, με το που γύριζες από την αποστολή σου με τη Λεγεώνα, γινόσουν αυτόματα Γάλλος. Όλο το παρελθόν διαγραφόταν και ήταν πια όλοι Γάλλοι. Γαλλοποιούνταν. Ήταν συγκινητικό γιατί η Ανιές δεν ανοίγεται ποτέ σε προσωπικές ιστορίες. Ακόμα και σήμερα, μιλάμε για ταινίες, για κινηματογράφο, ιδέες, όχι όμως προσωπικά.
Και για τη φωτογραφία; Λέει στην τελευταία της ταινία Πρόσωπα & Ιστορίες ότι φωτογραφίζει πρόσωπα για να μην χάνονται στις τρύπες της μνήμης της. Νομίζω αυτό είναι κάτι που την χαρακτήριζε πάντα. Ξεκίνησε ως φωτογράφος και συνέχισε πάντα να βγάζει φωτογραφίες. Έκανε πάντα εκθέσεις με τον ίδιο τόνο, τον ίδιο τρόπο, την ίδια άποψη που έχει πάνω στη ζωή.
Δείχνει να έχει έντονη περιέργεια για τη ζωή. Η Ανιές ήταν πάντα περίεργη για όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Κι επίσης ήταν πάντα πολύ ευθύς άνθρωπος: λέει αυτό που σκέφτεται κι αυτό μπορεί να ενοχλήσει μερικές φορές.
Επειδή λέει τα πράγματα με το όνομά τους; Λέει την αλήθεια. Κι αυτό ενοχλεί. Δεν άντεχε την υποκρισία και η γνώμη της ενοχλούσε πολλούς σε διάφορες επαγγελματικές συγκεντρώσεις. Και είχε πάντα δίκιο, ή σχεδόν πάντα.
Είναι όμως και άνθρωπος με έντονη αίσθηση του χιούμορ. Η Ανιές έχει το πιο γαλλικό χιούμορ που υπάρχει. Εκτός από όταν γίνεται καυστική. Και μπορεί να γίνει πολύ καυστική. Δεν δικαιολογεί και δεν συγχωρεί πράγματα που δεν της αρέσουν.
Στο Πρόσωπα & Ιστορίες συνσκηνοθετεί με τον JR, τον Γάλλο εικαστικό που έχουν αποκαλέσει ακόμη και «Καρτιέ Μπρεσόν του 21ου αιώνα». Είναι η νεανικότητα της Βαρντά αυτή που έλκει νέους ανθρώπους και που γέννησε αυτό το υπέροχο «παράξενο» καλλιτεχνικό ζευγάρι; Οι νέοι πλησιάζουν την Ανιές Βαρντά. Ο JR είναι φίλος του γιού μου, όμως εγώ δεν τολμούσα να τον πλησιάσω. Εκείνη τον προσέγγισε, του πρότεινε να κάνουν μια ταινία και ο JR δέχτηκε αμέσως. Η Ανιές έχει καταπληκτικές ιδέες, όμοιες με τις ιδέες που έχουν οι νέοι σήμερα. Είναι πάντα νεανική – όχι μοντέρνα, καθώς ο μοντερνισμός ξεπερνιέται, η νεότητα ποτέ. Την ενδιαφέρει το τώρα, αυτό που συμβαίνει σήμερα, το οποίο πάντα είναι διαφορετικό από το χθες. Είναι πάντα μπροστά.
Μπροστά ήταν και όταν γεννήθηκε η Νουβέλ Βαγκ άλλωστε. Και μάλιστα, η μοναδική γυναικεία φωνή σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον τότε. Κατά κάποιο τρόπο η Βαρντά ξεκίνησε τη Νουβέλ Βαγκ, με το πρώτο της φιλμ La Pointe courte. Ήμουν φοιτητής όταν το είδα και πρέπει να πω ότι η άποψή της ήταν μια αληθινή βόμβα για εμάς τους νέους. Οι υπόλοιποι σκηνοθέτες της Νουβέλ Βαγκ ακολούθησαν μετά. Ο τρόπος που έβλεπε τον κινηματογράφο και γενικά την εικόνα ήταν χωρίς καμία αμφιβολία πρωτοποριακός.
Και εξακολουθεί να είναι. Σίγουρα. Το βλέπει κανείς ξεκάθαρα στην τελευταία της ταινία. Νομίζω ότι η Βαρντά δεν ανήκει σε καμία σχολή. Ανήκει στη σχολή Βαρντά.
Έχετε ζήσει από κοντά την έκρηξη της Νουβέλ Βαγκ. Με την απόσταση του χρόνου πώς βλέπετε σήμερα εκείνες τις ταινίες; Εκείνη η γενιά έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο στον κινηματογράφο, όχι μόνο τον γαλλικό, τον παγκόσμιο. Σήμερα προσπαθούν πολλοί νέοι να κάνουνε τέτοιου είδους ταινίες, αλλά, κατά κάποιο τρόπο, νομίζω πως αυτή η στάση είναι λίγο ξεπερασμένη. Εκείνες οι ταινίες ήταν τελείως προσωπικές, ήταν χτισμένες πάνω σε προσωπικά προβλήματα. Σήμερα ο κινηματογράφος εξελίσσεται, μιλάει περισσότερο για τα προβλήματα της κοινωνίας. Θυμάμαι πως εκείνη την εποχή όταν μιλούσαν για έναν κινηματογράφο πολιτικό ή, ας πούμε, κοινωνικό, ήταν σαν βρισιά. Σήμερα είναι κομπλιμέντο.
«Τα σύνορα μεταξύ ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας είναι πορώδη» λέει η ίδια, κάτι που μαρτυρούν και οι ταινίες της. Πώς προετοιμάζεται για μια ταινία η Βαρντά; Η προετοιμασία της αρχίζει με εικόνες, τις οποίες στη συνέχεια μεταφράζει σε σήματα. Πηγαίνει στο βάθος των πραγμάτων. Και φυσικά από τεχνικής άποψης τα τελευταία χρόνια βρήκε τρομερή ελευθερία με την ψηφιακή τεχνολογία. Κι όχι μόνο εκείνη φυσικά. Μπορεί επίσης κάποια πράγματα να μοιάζουν απρόβλεπτα μπροστά στην κάμερα, όμως νομίζω πως είναι ο τρόπος με τον οποίο κινηματογραφεί που δίνει αυτή την αίσθηση. Χαρακτηριστική είναι η ταινία της Η Κλεό από τις 5 ως τις 7 (Cléo de 5 á 7), που έχει μια αρχιτεκτονική πολύ κινηματογραφική. Νομίζει κανείς πως είναι ντοκιμαντέρ, πως αιχμαλώτισε τη στιγμή από τύχη. Όμως νομίζω πως είναι η εμπειρία της στη φωτογραφία που την κάνει να ξεχωρίζει έτσι. Είναι ο τρόπος με τον οποίο γυρίζει. Δεν ξέρω πώς να το εξηγήσω. Είναι ταλέντο και στο ταλέντο δεν υπάρχει εξήγηση.
Οι ταινίες της αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν τους ανθρώπους με τους οποίους έρχεται σε επαφή. Στο Πρόσωπα & Ιστορίες φωτογραφίζει την τελευταία κάτοικο μιας περιοχής με μεγάλη ιστορία κι ύστερα βάζει το πορτρέτο της σε όλη την πρόσοψη του σπιτιού και την καλεί έξω να το δει. Συλλαμβάνει τα πράγματα στην αλήθεια τους. Η κυρία συγκινείται, κλαίει, όμως η Ανιές έχει κόψει το κλάμα και έχει αφήσει μόνο την έκπληξη. Εμείς οι σκηνοθέτες χρησιμοποιούμε το κλάμα γιατί είναι αυτό που θα κάνει εντύπωση, θα φέρει συγκίνηση. Όμως το κλάμα το χρυσώνουμε τόσο πολύ, για να δώσουμε στον θεατή εκείνο που πρέπει να σκεφτεί. Πρέπει να αφήσεις τον θεατή να καταλάβει, να σκεφτεί, αν πρέπει να σκεφτεί κάτι.
Είστε φίλοι, βρίσκεστε, συζητάτε. Ποια θέματα σας απασχολούν αυτόν τον καιρό; Κινηματογράφος, πολιτική, κοινωνία, οικονομία. Όλα αυτά τα αναφέρουμε συχνά ως έννοιες ξεχωριστά, όμως όλα αυτά είναι η ζωή και η Ανιές έτσι το σκέφτεται, πως όλα αυτά πάνε μαζί. Δεν μπορούμε για παράδειγμα να κάνουμε μόνο πολιτικά φιλμ, ή κοινωνικά. Το ένα είναι δεμένο με το άλλο. Δεν ζούμε χωριστά κεφάλαια. Όλα είναι συνδεδεμένα. Κοινωνία, οικονομία, ψυχολογία. Η ζωή είναι μια συνέχεια.
Πόσο σας έχει επηρεάσει; Και η Βαρντά και ο Ντεμί με έχουν επηρεάσει. Ήμουν πολύ νέος όταν τους γνώρισα και με επηρέασε πολύ η απλότητα της ζωής τους, ο τρόπος με τον οποίον αντιμετώπιζαν τη δημοσιότητα, ή μάλλον ο τρόπος που την απέφευγαν. Δεν τους είδα ποτέ να τρέχουν πίσω από τα media.
Κάνει κριτική στις ταινίες σας; Ναι και πάντα μου λέει με ειλικρίνεια τι σκέφτεται. Το έκανε και ο Ντεμί αυτό. Κι αυτό είναι σπάνιο, ιδίως στον χώρο μας. Συνήθως ακούς μόνο καλά λόγια, είτε αρέσει η ταινία είτε όχι.
Έχετε σκεφτεί να συνεργαστείτε; Όχι. Δεν μπορώ να δω πως θα μπορούσαμε να συνεργαστούμε. Είμαστε σε δύο κόσμους τελείως διαφορετικούς, δύο απόψεις κινηματογράφου τελείως διαφορετικές.
Τί είναι αυτό που θαυμάζετε περισσότερο σε εκείνη; Το έργο της και τον τρόπο ζωής της. Η ζωή της είναι κατά κάποιο τρόπο το έργο της, και τελικά αυτό είναι το πιο γνήσιο πράγμα.
Η ταινία Πρόσωπα & Ιστορίες θα κυκλοφορήσει σύντομα στις αίθουσες από την One from the Heart.
Ο Κώστας Γαβράς φωτογραφημένος στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης από τον Άρη Ράμμο.
