The big screen always stays tuned to the zeitgeist, the ever-changing spirit of the times. As the environmental movement gains ground in recent years, Thessaloniki Documentary Festival presents an innovative tribute on the new reality that dawns on the planet.
You could imagine it as a scene from a dystopian documentary set in an undefined future: under a relentless sun, rows of excavating robots carefully pick on the barren soil, overseen by people dressed in shiny, air-conditioned uniforms to protect themselves against the extreme climate. “There’s another one!” shouts one of them, loud enough to be heard despite the uniform and fill the visor with droplets. The camera zooms in on the find: a rock with a red plastic toothbrush in its entrails. Its bristles still look soft. “Fossils from the 21st century”, cries out the archaeologist of the future.
Welcome to the Anthropocene, the geological epoch that you, and I, and all of us shape as to our likings and needs. The epoch during which man raises mountains of carbon up into the air, clogs and unclogs rivers like taps, strips forests to plant a different array of plants, creates his own nature and leaves millions of species hanging on the verge of extinction. The term has become viral, used as a synonym for planetary catastrophe, not only by geologists but also by journalists, artists, museum curators and politicians – a new hype catchword of pop culture.
But let us not get carried away. Although supporters of the Anthropocene have plenty of evidence to slam on the table, this new geological epoch has yet to be recognized by the International Commission on Stratigraphy (ICS), the official adjudicating body concerning the geological timescale, the so to speak resume of planet Earth. The Commission has assigned the task to the Anthropocene Working Group, which, among others, is called to opine on when Ηοmo sapiens started to leave their permanent mark on the planet’s geology. The term Anthropocene was first proposed in 2000 by chemist Paul Crutzen, the Nobel laureate who warned humanity over the threat of the ozone hole. Crutzen and his colleague Eugene Stoermer claimed at the time that the transition was triggered by the Industrial Revolution, when humans started to intervene in planetary processes.
More proposals have since been put on the table. Some claim that the beginning of Anthropocene coincides with the invention of farming, about 12,000 years ago, when the first stage of terraforming started to take place. Others indicate as a starting point the year 1610, when atmospheric carbon dioxide levels plummeted, as a result of the annihilation of indigenous American tribes, mostly due to flu and other diseases spread by Europeans settlers to the New World. As a result, cultivated land was abandoned and the remerging forests sucked CO2 out of the atmosphere. There are also scientists who make a case that the human imprint is clearly seen in the average planet temperature records, the unprecedented rate of species’ extinction and the loss of ice in the Arctic Circle. Farming, construction, mines and dams changed drastically the
flow of sediments, while the runoff of fertilizers brought about unprecedented changes in the cycle of nitrogen that the planet had never witnessed before in millions of years.
Written in Stone
Thousands of pages of reports and data were examined by the Anthropocene Working Group, which voted in 2019 to submit a proposal for the recognition of the new geological epoch, pointing to the mid-20th century as its jumping-off point. This period marked the beginning of the so-called Great Acceleration, a rapid change that occurred in the aftermath of after World War II, characterized by the explosive growth of the population, the development of high technology, the exponential rise in consumption of natural resources, and the creation of new materials, like plastics. All this activity filled the atmosphere with persistent organic pollutants, accelerated species extinction and created geological formations that had never appeared before – for example mines that reach a depth of four kilometers and gigantic landfills like the infamous Teufelsberg in Berlin, an artificial hill made of rubble from the WW2 bombing.
But, even though the Working Group is still examining the contenders, the proposal that seems to be gaining ground is the imprint of radiation. About 500 atmospheric nuclear tests were carried out before an international ban was imposed in the 60s, releasing plutonium and other radioisotopes which traveled around the globe before setting on the ground, and becoming an indefeasible part of contemporary geology. Today, such radioisotopes are detected all over the world, from sediments in lakes and seas to the ice of the Arctic (and yes, even in the human body in minute quantities.)
In order for the Anthropocene to be officially recognized, the International Commission on Stratigraphy will have to demarcate a geological layer containing physical, chemical and biological evidence of an irreversible transition from the previous epoch to a new one. The official definition has to be geographically defined with precision; a specific place on the planet, where humans have left a clear imprint on a specific layer of sediment – a reference point, which will be matched by geologists to the corresponding strata in other parts of the world. The Working Group is expected to submit their proposal in 2021, but it is certain that it will be many years before a final call is made.
Geological time scale, a product of centuries of work, is the cornerstone of Geology, similar to the periodic table of Chemistry or the list of fundamental particles in Physics. Its last benchmark dates only a few years ago, in 2008, when the ICS recognized the current epoch of the Holocene, which coincided with the end of the last glacial period, about 12,500 years ago. The question is whether geologists will take the big step in declaring the end of the Holocene so soon. But, regardless of whether ICS decides to postpone its decision for a few decades or so, the only thing we know for sure is that human imprint is here to stay. And yes, all of your belongings, current, past or future, could one day reach the hands of archaeologists, as what is already called a “technofossil”.
TDF22 program: on.tiff.gr/tdf22
Ανθρωπόκαινος: Η Γη στα χέρια του Homo sapiens
Του Βαγγέλη Πρατικάκη
Η μεγάλη οθόνη είναι πάντα συντονισμένη με το zeitgeist, το διαρκώς μεταβαλλόμενο πνεύμα των καιρών. Με το περιβαλλοντικό κίνημα να κατακτά έδαφος τα τελευταία χρόνια, το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης παρουσιάζει ένα πρωτότυπο αφιέρωμα στη νέα πραγματικότητα που ξημερώνει στον πλανήτη.
Φανταστείτε το σαν σκηνή από δυστοπικό ντοκιμαντέρ του μέλλοντος: κάτω από έναν ήλιο ανελέητο, σειρές ανασκαφικών ρομπότ σκαλίζουν προσεκτικά το έρημο χώμα, υπό την επίβλεψη ανθρώπων που φορούν ψυχόμενες γυαλιστερές στολές για να προστατευτούν από το ακραίο κλίμα. «Να κι άλλο ένα!» φωνάζει ο ένας, αρκετά δυνατά για να ακουστεί μέσα από τη στολή και να γεμίσει το βιζέρ με σταγονίδια. Η κάμερα ζουμάρει στο εύρημα: μια πέτρα μέσα στην οποία διακρίνεται μια κόκκινη πλαστική οδοντόβουρτσα. Οι τρίχες φαίνονται ακόμα μαλακές. «Απολιθώματα του 21ου αιώνα!», φωνάζει ο αρχαιολόγος του μέλλοντος.
Καλώς ήρθατε στην Ανθρωπόκαινο, τη γεωλογική εποχή που εσείς, κι εγώ, και όλοι μας διαμορφώνουμε στα μέτρα μας. Την εποχή στην οποία ο άνθρωπος σηκώνει βουνά από άνθρακα στον αέρα, ανοιγοκλείνει τα ποτάμια σαν βρύσες, ξεριζώνει δάση για να φυτέψει τα δικά του φυτά, φτιάχνει τη δική του φύση, και αφήνει εκατομμύρια είδη να κρέμονται από το χείλος του αφανισμού. Η λέξη έχει γίνει viral, χρησιμοποιείται ευρέως ως συνώνυμο της πλανητικής καταστροφής, όχι μόνο από γεωλόγους, αλλά και από δημοσιογράφους, επιμελητές μουσείων, καλλιτέχνες και πολιτικούς× μια νέα καραμέλα της ποπ κουλτούρας.
Ας μην βιαζόμαστε όμως. Παρόλο που οι υποστηρικτές της Ανθρωπόκαινου έχουν πολλά πειστήρια να βροντήξουν επιδεικτικά στο τραπέζι, η νέα γεωλογική εποχή δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί από τη Διεθνή Επιτροπή Στρωματογραφίας (ICS), τον επίσημο φορέα που αποφασίζει για την κλίμακα του γεωλογικού χρόνου, το τρόπον τινά επίσημο βιογραφικό της Γης. Η Επιτροπή ανέθεσε τη διερεύνηση του θέματος στην Ομάδα Εργασίας Ανθρωπόκαινου, η οποία θα πρέπει μεταξύ άλλων να κρίνει πότε άρχισε o Homo sapiens να αφήνει το μόνιμο αποτύπωμά του στη γεωλογία του πλανήτη. Ο όρος Ανθρωπόκαινος προτάθηκε το 2000 από τον Πολ Κρούτσεν, τον νομπελίστα χημικό που προειδοποίησε την ανθρωπότητα για την τρύπα του όζοντος. Ο Κρούτσεν και ο συνάδελφός του Γιουτζίν Στέρμερ υποστήριξαν τότε ότι η μετάβαση ξεκίνησε με τη Βιομηχανική Επανάσταση, με την οποία ο άνθρωπος άρχισε να επεμβαίνει στις πλανητικές διαδικασίες.
Έκτοτε έχουν πέσει κι άλλες προτάσεις στο τραπέζι. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η αρχή της Ανθρωπόκαινου συνέπεσε με τις απαρχές της γεωργίας, πριν από περίπου 12.000 χρόνια, όταν ξεκίνησε μια πρώτη φάση γαιοπλασίας. Άλλοι, πάλι, προτείνουν ως αφετηρία το έτος 1610, όταν τα επίπεδα του ατμοσφαιρικού διοξειδίου του άνθρακα εμφάνισαν ραγδαία πτώση, η οποία είχε προκληθεί από τη μαζική εξόντωση των αυτοχθόνων της Αμερικής, κυρίως λόγω της γρίπης και άλλων ασθενειών που έφεραν οι Ευρωπαίοι στον Νέο Κόσμο. Ως αποτέλεσμα, καλλιεργήσιμες εκτάσεις εγκαταλείφθηκαν και ξανάγιναν δάσος, το οποίο απορρόφησε το CO2 από την ατμόσφαιρα. Υπάρχουν επίσης οι επιστήμονες που πιστεύουν ότι το ανθρώπινο αποτύπωμα είναι ξεκάθαρο στις καταγραφές της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη, στην πρωτοφανή ταχύτητα εξαφάνισης ειδών και στην απώλεια πάγου στον Αρκτικό Κύκλο. Η γεωργία, τα κατασκευαστικά έργα, τα ορυχεία και τα φράγματα μετέβαλαν δραστικά τη ροή ιζημάτων, ενώ η απορροή λιπασμάτων σε ποτάμια και θάλασσες προκάλεσε αλλαγές στον κύκλο του αζώτου, αλλαγές που ο πλανήτης δεν έχει ξαναζήσει εδώ και εκατομμύρια χρόνια.
Γραμμένο στην πέτρα
Χιλιάδες σελίδες αναφορών και δεδομένων εξετάστηκαν από την Ομάδα Εργασίας Ανθρωπόκαινου, η οποία, στην τελευταία ψηφοφορία της, το 2019, αποφάσισε να καταθέσει πρόταση για την αναγνώριση της νέας γεωλογικής εποχής, προτείνοντας ως αφετηρία τα μέσα του 20ού αιώνα. Τότε ήταν, εξάλλου, που άρχισε η λεγόμενη «Μεγάλη Επιτάχυνση», μια ραγδαία μεταβολή που επήλθε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και χαρακτηρίζεται από την εκρηκτική αύξηση του πληθυσμού, την ανάπτυξη της υψηλής τεχνολογίας, την εκθετική άνοδο στην κατανάλωση φυσικών πόρων, αλλά και τη δημιουργία εντελώς νέων υλικών, όπως τα πλαστικά. Όλη αυτή η δραστηριότητα γέμισε την ατμόσφαιρα με μη διασπώμενους οργανικούς ρύπους, επιτάχυνε τον ρυθμό εξαφάνισης ειδών και δημιούργησε γεωλογικούς σχηματισμούς που δεν υπήρχαν ως τότε στον πλανήτη -για παράδειγμα ορυχεία που κατεβαίνουν σε βάθος τεσσάρων χιλιομέτρων, καθώς και γιγάντιες χωματερές, όπως το διαβόητο Τόιφελσμπεργκ στο Βερολίνο, ένας τεχνητός λόφος φτιαγμένος από ερείπια του βομβαρδισμού του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Όμως, παρόλο που η Ομάδα Εργασίας εξετάζει ακόμα τις υποψηφιότητες, η πρόταση που δείχνει να κερδίζει έδαφος είναι το αποτύπωμα της ραδιενέργειας. Οι περίπου 500 πυρηνικές δοκιμές που πραγματοποιήθηκαν στην ατμόσφαιρα, πριν τη διεθνή απαγόρευσή τους τη δεκαετία του 1960, απελευθέρωσαν πλουτώνιο και άλλα ραδιοϊσότοπα, τα οποία έκαναν τον γύρο του κόσμου πριν πέσουν τελικά στο έδαφος, για να γίνουν αναπόσπαστα στοιχεία της σύγχρονης γεωλογίας. Σήμερα, τέτοια ραδιοϊσότοπα ανιχνεύονται σε όλο τον κόσμο, από τα ιζήματα σε λίμνες και θάλασσες μέχρι τους πάγους της Αρκτικής (και ναι, ακόμα και στον ανθρώπινο οργανισμό, έστω και σε αμελητέες ποσότητες).
Προκειμένου να αναγνωριστεί επίσημα η Ανθρωπόκαινος, η Διεθνής Επιτροπή Στρωματογραφίας θα πρέπει να προσδιορίσει ένα γεωλογικό στρώμα στο οποίο υπάρχουν φυσικές, χημικές και βιολογικές ενδείξεις μιας μη αναστρέψιμης μετάβασης από την προηγούμενη εποχή στη νέα. Ο επίσημος ορισμός θα πρέπει να ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΙ σε ένα συγκεκριμένο γεωγραφικό σημείο του πλανήτη, όπου O ΑΝΘΡΩΠΟΣ έχει αφήσει ξεκάθαρο στίγμα σε ένα συγκεκριμένο στρώμα ιζημάτων× ένα σημείο αναφοράς δηλαδή, το οποίο θα μπορούν στη συνέχεια οι γεωλόγοι να αντιπαραβάλουν με αντίστοιχα γεωλογικά στρώματα από άλλες περιοχές του κόσμου. Η πρόταση της Ομάδας Εργασίας αναμένεται να κατατεθεί το 2021, και σίγουρα θα περάσουν πολλά ακόμα χρόνια διαβούλευσης μέχρι να ληφθεί η τελική απόφαση.
Η γεωλογική χρονική κλίμακα, προϊόν αιώνων εργασίας, αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της Γεωλογίας, κάτι σαν τον περιοδικό πίνακα της Χημείας ή τη λίστα των στοιχειωδών σωματιδίων για τη Φυσική. Η τελευταία αλλαγή επισημοποιήθηκε μόλις το 2008, όταν η ICS αναγνώρισε την Ολόκαινο, τη γεωλογική περίοδο που διανύουμε σήμερα, η οποία άρχισε με τη λήξη της πιο πρόσφατης εποχής των παγετώνων, πριν από περίπου 12.500 χρόνια. Το ερώτημα είναι εάν οι γεωλόγοι θα προχωρήσουν τελικά στο μεγάλο βήμα, κηρύσσοντας τη λήξη του Ολόκαινου τόσο σύντομα. Όμως, ακόμα κι αν η ICS προτιμήσει να αναβάλει την απόφαση για κάποιες δεκαετίες, το μόνο σίγουρο είναι ότι το ανθρώπινο αποτύπωμα στον πλανήτη ήρθε για να μείνει. Και ναι, όλα τα υπάρχοντά σας, τα τωρινά, τα παλαιότερα και τα μελλοντικά, θα μπορούσαν μια μέρα να φτάσουν στα χέρια των αρχαιολόγων του μέλλοντος, ως αυτό που ήδη αποκαλούμε «τεχνοαπολίθωμα».
Πρόγραμμα TDF22: on.tiff.gr/tdf22