της ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ
Αν το πολιτικώς ορθό είχε πρόσωπο, πώς θα έμοιαζε; Κάτι που σήμερα είναι πολιτικώς ορθό αύριο μπορεί να μοιάζει ξεπερασμένο, μεθαύριο προσβλητικό. Τα εργαλεία εξελίσσονται, τα πανό μεταμορφώνονται σε hashtags, η ρητορική αλλάζει, χιλιάδες μάχες γύρω μας, αμφίρροπες, παθιασμένες, μας ζητούν να πάρουμε θέση: τη «σωστή» θέση. Αλίμονο αν βρεθεί κάποιος στο λάθος στρατόπεδο. Αλίμονο αν αρθρώσει άποψη ενάντια στο πολιτικώς ορθό. Πέντε ντοκιμαντέρ που προβάλλονται στο φετινό φεστιβάλ μάς υπενθυμίζουν πόσο ανώδυνο είναι να κρίνεις εκ του ασφαλούς και πόσο γενναίο να παριστάνεις τον ατρόμητο σε μια άνιση μάχη. Την ατρόμητη, για να είμαστε ακριβείς.
Αν ήμουν Αφροαμερικανός, θα μπορούσα να αυτοαποκαλούμαι νέγρος. Όμως δεν είμαι. Κι έτσι δεν έχω κανένα δικαίωμα να χρησιμοποιώ μια λέξη-συνώνυμο του ρατσισμού. Είμαι όμως γυναίκα, κι έτσι μπορώ να εκφράζω την άποψή μου για κινήματα όπως το #metoo ή το #timesup πιο ελεύθερα απ’ όσο ένας άντρας. Είμαστε ελεύθεροι να μιλάμε για όλα; Είμαστε ελεύθεροι να μιλάμε για όλα όπως πρέπει. Γεννιόμαστε σε στρατόπεδα. Είτε το θέλουμε είτε όχι. Μια Αφρικανή η οποία γεννιέται σε μια φυλή που πιστεύει ακόμη στη φρικτή πρακτική της κλειτοριδεκτομής και θα την υποστεί ως παιδί δεν μπορεί να συγκριθεί με ένα κορίτσι που γεννιέται στη Δύση και ονειρεύεται να αποκτήσει την πρώτη της Μπάρμπι. Παραδόξως όμως, και τα δυο αυτά κορίτσια αποτελούν –εν αγνοία τους– τα κυρίαρχα πιόνια μιας επικής μάχης που δίνεται κάθε μέρα στη σκακιέρα των πιο βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Ένα κορίτσι που ονειρεύεται να γίνει καπετάνιος και της δείχνουν την κουζίνα. Ένα κορίτσι που ονειρεύεται να γίνει ηθοποιός και της δείχνουν το κρεβάτι. Γυναίκα στην Ευρώπη. Γυναίκα στη Μέση Ανατολή. Χριστιανή. Μουσουλμάνα. Άθεη. Ετεροφυλόφιλη. Ομοφυλόφιλη. Αμφιφυλόφιλη. Για ποια γυναίκα μιλάμε; Ας ξεκινήσουμε από αυτό. Η γυναικεία σεξουαλικότητα χρησιμοποιήθηκε, εκφράστηκε, καταπιέστηκε, διασύρθηκε, επαναστάτησε, πάντα στους κόλπους πατριαρχικών κοινωνιών. Δικαιώματα κατακτήθηκαν, όμως όχι παντού. Στη #γυναικεία ηδονή της Μπάρμπαρα Μίλερ, πέντε γυναίκες, από πέντε σημεία του πλανήτη, προσπαθούν να αποτινάξουν απ’ το σώμα τους, κι απ’ το σώμα των γυναικών παντού, τα δεσμά των θρησκευτικών επιταγών, των κοινωνικών προκαταλήψεων, της πατριαρχικής επιβολής εξουσίας. Υπομένουν απειλές, εξοστρακισμούς και βία, γιατί επιλέγουν να μιλήσουν ανοιχτά για όσα μένουν επί αιώνες ανείπωτα σε κλειστές κοινωνίες. Ο αγώνας για χειραφέτηση προϋποθέτει συνειδητή έκθεση στον απόλυτο κίνδυνο. Πρόσφατα, οι αποκαλύψεις που ήρθαν στο φως στο γιγαντιαίο κύμα των κινημάτων κατά της σεξουαλικής παρενόχλησης άλλαξαν τους κανόνες του παιχνιδιού. Σε καθορισμένη γεωγραφία. Ο Τομ Ντόναχιου στο Αυτό αλλάζει τα πάντα στρέφεται στις ισχυρές του Χόλιγουντ, στη Μέριλ Στριπ, στην Τζίνα Ντέιβις, τη Νάταλι Πόρτμαν, σε γυναίκες που έχουν τη δύναμη να αλλάξουν την Ιστορία. Εξομολογούνται τις δικές τους εμπειρίες, αποκαλύπτοντας τις άγνωστες πτυχές της βιομηχανίας του θεάματος που ευθύνονται για την ελλιπή αντιπροσώπευση των γυναικών. Το κάλεσμά τους, κάλεσμα ευθύνης, αντηχεί στο Χόλιγουντ, αλλά και εκτός των τειχών του.
Άλλη μια φιγούρα που διαμόρφωσε συνειδήσεις, επιθυμίες και τα όνειρα ζωής εκατομμυρίων κοριτσιών σε τρυφερή ηλικία ήταν αυτή μιας κούκλας. Η αγέραστη Μπάρμπι, σύμβολο της ποπ κουλτούρας, αλλά και στόχος δριμείας κριτικής από το φεμινιστικό κίνημα, κλείνει φέτος τα εξήντα. Στο ντοκιμαντέρ Μέση δαχτυλίδι: H Μπάρμπι αλλιώς, σε σκηνοθεσία Αντρέα Νέβινς –που προβάλλεται στο πλαίσιο του American Film Showcase, σε διοργάνωση Exile Room, με την υποστήριξη της πρεσβείας των ΗΠΑ στην Αθήνα–, συναντάμε τους πραγματικούς ανθρώπους πίσω από την κούκλα που φέρουν την ευθύνη για όσα αντιπροσωπεύει η Μπάρμπι. Σε αντίθεση με την ίδια και τα ανθρωπίνως ανέφικτα χαρακτηριστικά της, οι γυναίκες πίσω από τον κολοσσό της βιομηχανίας παιχνιδιών είναι γυναίκες της διπλανής πόρτας. Σε εκείνες πέφτει το βάρος της απόφασης να μεταμορφώσουν την Μπάρμπι σε ένα νέο δυναμικό πρότυπο. Η διαδρομή μιας κούκλας που χαράσσεται σε παράλληλη πορεία με τον αγώνα των γυναικών για ισότητα. Αγώνας δύσκολος, μιας και δεν αλλάζει συνειδήσεις ενήλικων γυναικών αλλά παιδιών, τα οποία στη θέα της νέας πιο γεμάτης Μπάρμπι αντιδρούν αυθόρμητα: «Μα είναι χοντρή!».
Πώς ορίζει ένα κορίτσι την έννοια «χοντρή»; Πώς στοιχειοθετεί ένας ενήλικας την έννοια «κανονικός»; Το ντοκιμαντέρ Νορμάλ, σε σκηνοθεσία Αντέλε Τούλι, μιλά για τα στερεότυπα που μας διαπλάθουν και εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο εγγράφονται η ανδρική και η γυναικεία ταυτότητα στον ψυχισμό των ανθρώπων. Από τη στιγμή της γέννησης, το κοινωνικό φύλο διαμορφώνει τη συμπεριφορά μας. Έχουμε την ψευδαίσθηση της ελεύθερης επιλογής, μέχρι να συνειδητοποιήσουμε πως οσα σκεφτόμαστε, όσα νιώθουμε ή φοβόμαστε είναι απόρροια μιας κοινωνικής κατάταξης, μιας αξιολόγησης βάσει γενετικών χαρακτηριστικών.
Τι σημαίνει κανονικό; Ποιο είναι το πρότυπο, το υπόδειγμα που ακολουθεί; Αν προσδιορίζεται με βάση τις αποκλίσεις, ποιες είναι οι αποκλίσεις; Τι σημαίνει απόκλιση; Και πάλι η απάντηση προϋποθέτει γνώση περισσότερων στοιχείων. Πού, πότε; Μια απόκλιση που άλλαξε τον κόσμο της ιστιοπλοΐας παγκοσμίως ήταν το –αποκλειστικά– γυναικείο πλήρωμα του ιστιοπλοϊκού «Maiden» το 1989. Η ιστορία αυτή όπως καταγράφεται στο ντοκιμαντέρ Maiden του Άλεξ Χoλμς, το οποίο θα προβληθεί ως ταινία λήξης του 21ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης στις 10 Μαρτίου, είναι ένα παράτολμο ταξίδι και μαζί μια αλληγορία για την αυταπάρνηση. Η καπετάνισσα Τρέισι Έντουαρντς και το πλήρωμά της αποφάσισαν να πάρουν μέρος στον αγώνα ιστιοπλοΐας «The Whitbread Round the World Race» (που έχει πλέον μετονομαστεί σε «Volvo Ocean Race»). Έως τότε, οι γυναίκες μπορούσαν να συμμετέχουν σε πληρώματα ως μαγείρισσες, στην καλύτερη περίπτωση. Η Έντουαρντς θα μπορούσε πολύ εύκολα να εγκαταλείψει την ιδέα, όταν κατάλαβε ότι έπρεπε να αντιμετωπίσει τον σεξισμό, τον χλευασμό των ΜΜΕ και την υποτίμηση των συναθλητών της. Όταν ξεκίνησε ο αγώνας, ο σεβασμός για το πλήρωμα του «Maiden» ήταν ανύπαρκτος. Ήταν τα «κορίτσια με σέξι μαγιό», τα οποία κατάφεραν να διακριθούν, να αποδείξουν την αξία τους και, ενάντια σε κάθε πρόβλεψη, να μεταμορφώσουν την όψη ενός αθλήματος που εξυμνούσε την αντρική υπεροχή.
Κάθε μάχη για τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, ανεξαρτήτως έκβασης, είναι μια ψηφίδα στο τεράστιο –υπό διαμόρφωση– ψηφιδωτό της ανθρώπινης εξέλιξης. Αδύνατον να δούμε τι σχηματίζει η τελική εικόνα, καθώς απέχουμε χιλιάδες κομμάτια από την ολοκλήρωσή του. Προς το παρόν, ψάχνουμε στα τυφλά να βρούμε τη σωστή θέση κάθε ψηφίδας. Και αναρωτιόμαστε διαρκώς: Είμαστε σίγουροι για όσα γνωρίζουμε; Αν όλο το κείμενο που μόλις διαβάσατε χρησιμοποιούσε μόνο το θηλυκό γένος θα ήταν πολιτικώς ορθό; Ή θα ξένιζε; Είμαστε σίγουρες για όσα γνωρίζουμε;