Του Δημήτρη Κερκίνου
Η αθέατη πραγματικότητα της Κίνας βρίσκεται στο επίκεντρο του έργου του πρωτοπόρου ανεξάρτητου ντοκιμενταρίστα και εικαστικoύ καλλιτέχνη Ουάνγκ Μπινγκ. Ανθρωποκεντρικός, αντικομφορμιστής και ιδιαίτερα τολμηρός στη φόρμα του, αυτός ο ακούραστος παρατηρητής της ζωής των απόκληρων χρησιμοποιεί τον χρόνο ως οργανικό στοιχείο στη διερεύνηση της πραγματικότητας, αναζητώντας έναν διαφορετικό, πιο απαιτητικό, τρόπο θέασης. Έπειτα από μια μικρή γεύση που πήραμε στην Documenta14, το 21ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης παρουσιάζει ένα συνεκτικό πορτρέτο του σπουδαιότερου κινέζου δημιουργού της εποχής μας μέσα από ένα μεγάλο αφιέρωμα.
Είτε διερευνούν το ιστορικό παρελθόν είτε καταγράφουν το εν εξελίξει παρόν, οι ταινίες του Μπινγκ εστιάζουν στους περιθωριοποιημένους της κοινωνίας: από τη μια, σ’ αυτούς που το καθεστώς του Μάο κατά τη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης θεώρησε «δεξιούς» κι έστειλε σε στρατόπεδα «επανεκπαίδευσης», κι από την άλλη, σ’ αυτούς που έχει αποκλείσει η πρόσφατη φρενήρης καπιταλιστική ανάπτυξη της χώρας. Ο Μπινγκ δίνει φωνή στους επιζώντες των στρατοπέδων (Νεκρές ψυχές), στην εργατική τάξη (Tie Xi Qu: Δυτικά των γραμμών), στους εσωτερικούς μετανάστες (Πικρό ψωμί), στα εγκαταλειμμένα παιδιά (Μόνες), καθώς και στους ψυχικά ασθενείς (Ώσπου η τρέλα να μας χωρίσει) και στους πάσχοντες από Αλτσχάιμερ (Κυρία Φανγκ), μέσα από μια τεκμηρίωση που αναμετριέται με τον πραγματικό χρόνο και καταφέρνει να διεισδύσει στον κόσμο των υποκειμένων του, εμπλέκοντας συνάμα τους θεατές στις ζωές τους. Πιστός στο πνεύμα ενός ανεξάρτητου και πολιτικά ανήσυχου σινεμά, ο Μπινγκ γυρίζει τις ταινίες του εκτός του κρατικού συστήματος χρηματοδότησης προκειμένου να διαφυλάξει την καλλιτεχνική του ελευθερία και ακεραιότητα, γεγονός που εξηγεί γιατί οι ταινίες του δεν έχουν προβληθεί ποτέ επίσημα στην πατρίδα του.
Η κινηματογραφική προσέγγιση του Μπινγκ διασταυρώνεται με τις βασικές μεθοδολογικές και ηθικές αρχές της ανθρωπολογίας. Χωρίς να έχει εκπαιδευτεί σ’ αυτή, η προσπάθεια του σκηνοθέτη να κατανοήσει και να συλλάβει την αλήθεια της ύπαρξης των υποκειμένων του προσδίδει στις ταινίες του μια αμιγώς ανθρωπολογική ματιά. Σύμφωνα με τη μεθοδολογία του, περνά ένα μεγάλο διάστημα με τους ανθρώπους που θα κινηματογραφήσει, παρατηρώντας τους στοχαστικά. Πρόκειται για την ανθρωπολογική αρχή της συμμετοχικής παρατήρησης, κατά την οποία ο σκηνοθέτης αλληλεπιδρά και αποκτά την εμπιστοσύνη τους, χτίζοντας μαζί τους μια σχέση που τον βοηθά να καταλάβει τι έχει γι’ αυτούς σημασία στη ζωή τους. Έχοντας πια εξοικειωθεί με τον κόσμο τους, τους ακολουθεί με την κάμερα στην καθημερινότητά τους, καταφεύγοντας σ’ έναν ατόφιο κινηματογράφο παρατήρησης. Χωρίς σενάριο ή σχολιασμό, με ήχο σύγχρονο της εικόνας και με έμφαση στο γύρισμα παρά στο μοντάζ, καταγράφει καταλεπτώς και με σεβασμό τη δράση τους δίχως παρεμβολές, παραχωρώντας τον έλεγχο της ταινίας στα υποκείμενα και διατηρώντας τη χωροχρονική συνέχεια των γεγονότων. Ουσιαστικά, αυτός ο τρόπος παρατήρησης συνιστά εθνογραφική πρακτική, με τον Μπινγκ να λειτουργεί περισσότερο ως φίλτρο και λιγότερο ως σκηνοθέτης. Έτσι, σε συνδυασμό με τον αβίαστο κινηματογραφικό του χρόνο, καταφέρνει να προκαλεί τη δημιουργική εμπλοκή του θεατή, καλώντας τον να εξερευνήσει τον κόσμο τους, να ερμηνεύσει τη σημασία όσων παρακολουθεί και, εντέλει, να καταστεί συμμέτοχος.
Ο τρόπος παρατήρησης του Μπινγκ καθιστά τόσο αυτόν όσο και εμάς τους θεατές ενεργητικούς μάρτυρες στις ιστορίες των αποκλεισμένων απλών ανθρώπων – των θυμάτων της ανάπτυξης της σύγχρονης Κίνας. Ιδιαίτερη όμως βαρύτητα στο έργο του έχει ο προφορικός λόγος και, συνεπώς, η σημασία της ακοής για τον θεατή, ιδίως στις ταινίες όπου ο Μπινγκ καταγράφει τις αναμνήσεις των υπέργηρων επιζώντων των στρατοπέδων «επανεκπαίδευσης». Σ’ αυτές τις οπτικοακουστικές εθνογραφίες αναδεικνύει, δίχως συναισθηματισμούς ή καμία προσπάθεια χειραγώγησης, τη σπουδαιότητα των προσωπικών μαρτυριών – δομικό στοιχείο της μικροϊστορίας, μιας ιστορίας που γράφεται από τα κάτω και αποτελεί το αναγκαίο αντιστάθμισμα της επίσημης, άνωθεν και πολιτικά κατασκευασμένης Ιστορίας.
Οι ταινίες του Μπινγκ συνιστούν τολμηρά φορμαλιστικά εγχειρήματα που προσκαλούν τον θεατή σ’ έναν ενεργητικό τρόπο θέασης. Αποτελούν όχημα ιστορικής περισυλλογής και καταγραφής της ανθρώπινης εμπειρίας στη σημερινή Κίνα, φωτίζοντας συγκεκριμένα ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικο-οικονομικά πλαίσια, με τα οποία ο δυτικός θεατής δεν είναι εξοικειωμένος. Η προβολή τους στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης είναι αδιαμφισβήτητα ένα μεγάλο γεγονός.