Η σχέση του ανθρώπου με τα άλλα ζώα διατρέχει τον κορμό του 21ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης: το πρόγραμμα, ένα μεγάλο αφιέρωμα, την car te blanche στον Λούι Ψυχογιό, μια ανοιχτή συζήτηση. Σε αυτή τη σχέση εστιάζει και ένα βιβλίο σε επιμέλεια της  καθηγήτριας Κοινωνιολογίας στο  Πάντειο Πανεπιστήμιο Άννας Λυδάκη. Τίτλος του, Ο άνθρωπος και τα άλλα ζώα (εκδόσεις Παπαζήση). Ο κοινός προβληματισμός και η ανησυχία για το ανεξέλεγκτο ανθρώπινο είδος, που μοιάζει να κάνει κατάχρηση της οργουελικής δυστοπικής σύλληψης πως «όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά μερικά ζώα είναι πιο ίσα από τα άλλα», ανοίγουν φέτος έναν δύσκολο αλλά αναγκαίο διάλογο. Στο πλαίσιο αυτού του διαλόγου ζητήσαμε από την Άννα Λυδάκη να τοποθετηθεί και να εκφράσει τις απόψεις της.

Μέχρι και το πιο μικρό από τα όντα έχει έναν ήλιο στα μάτια.

Α. Πόρτσια (Φωνές, μτφ. Β. Λαλιώτης, Ίνδικτος)

της ΆΝΝΆΣ ΛΥΔΆΚΗ

Στους μύθους και στα παραμύθια των παιδικών μας χρόνων τα ζώα συνομιλούν με τους ανθρώπους, συναισθάνονται τα πάθη και τα παθήματά τους και πολλές φορές τους βοηθούν να ξεπεράσουν δύσκολες καταστάσεις. Οι πρώτες αυτές διηγήσεις φανερώνουν ότι ο άνθρωπος βρισκόταν μέσα στη φύση και συνδεόταν με τα άλλα ζώα. Αργότερα διαχώρισε τον εαυτό του, αποσπάστηκε από τη φύση και θεώρησε ότι είναι ο κυρίαρχος του κόσμου. Σήμερα, όμως, η επιστήμη έρχεται να συμφωνήσει με τον μύθο, κατά κάποιον τρόπο, σίγουρη πλέον ότι είμαστε ένα κομμάτι της φύσης και ότι το ανθρωποκεντρικό μοντέλο μελέτης του κόσμου είναι ελλιπές: Ανθρώπινα και μη ανθρώπινα όντα συνδέονται με δεσμούς ορατούς και αόρατους και αλληλεπιδρούν. Είμαστε όλοι γήινοι, και με αυτό το σκεπτικό δημιουργήθηκε ο τόμος Ο άνθρωπος  και τα άλλα ζώα (εκδ. Παπαζήση, 2019).

Με τον διαχωρισμό δημιουργήθηκε ο σπισισμός (από τη λέξη speciesism, που στα ελληνικά θα μπορούσαμε να τη μεταφράσουμε «ειδισμός»). Δηλαδή η διάκριση σε είδη και η άποψη ότι όποιος δεν ανήκει στο δικό μας είδος ή όποιος είναι διαφορετικός από εμάς είναι κατώτερος. Έτσι, η λέξη «ζώο» χρησιμοποιείται λανθασμένα, καθώς σημαίνει ζώα που δεν ανήκουν στο ανθρώπινο είδος, συνάγοντας ότι εμείς οι ίδιοι δεν είμαστε ζώα. Η βιολογία και άλλες επιστήμες, όμως, τονίζουν ότι αυτό δεν ισχύει.

Ο άνθρωπος δεν παύει να είναι ένα έμβιο ον που εξακολουθεί να έχει ζωώδη χαρακτηριστικά και ίσως βαθιά μέσα του, σε μη συνειδητό επίπεδο, να νιώθει πως δεν έχει αποβάλει το βιολογικό υπόβαθρό του και ότι η διαφορά
του από τα άλλα είδη είναι ποσοτική και όχι ποιοτική, σύμφωνα και με τον Δαρβίνο. Δεν είναι τυχαίο που η όραση και η ακοή, οι ανώτερες αισθήσεις, φαίνονται ανίσχυρες μπροστά σε  απειλητικές  καταστάσεις·  τότε  που  λέμε ότι  «μυριζόμαστε  τον  κίνδυνο». Το  ίδιο  διαπιστώνουμε  και  σε  έντονα  συναισθηματικές καταστάσεις: Υπάρχουν πρόσωπα που μας συγκινούν με τη μυρωδιά τους… Και εκείνα που δεν θυμόμαστε, όπως και τόποι ξεχασμένοι, ανασύρονται από τη λήθη όταν αισθανθούμε μυρωδιά όμοια με τη δική τους. Νομίζει κανείς ότι όλες οι ανώτερες λειτουργίες, που έκαναν τον άνθρωπο –το προηγμένο θηλαστικό– να πιστέψει στην παντοδυναμία του, υποχωρούν μπροστά στην κυριαρχία του συναισθήματος, και μια επιστροφή σε πρότερες καταστάσεις εξομοιώνει τον άνθρωπο με τα είδη που θεωρεί «κατώτερα», εκείνα που έχουν για οδηγό τους κυρίως την όσφρηση.

Την υπεροχή του ο άνθρωπος τη στήριξε στη λογική, στην  κατασκευή  εργαλείων, στη γλώσσα. Όμως η ορθολογικότητα, που το ανθρώπινο είδος πίστεψε ότι το διακρίνει από τα άλλα ζώα, επιβεβαιώνεται και στα ζώα που –ξέρουμε  πια–  διαθέτουν σύνθετες  μορφές σκέψης, γλώσσα, κουλτούρα, ηθική και τεχνολογία: Τα μυρμήγκια επιδίδονται σε ένα αγροτικό εγχείρημα το οποίο συντηρούν συστηματικά…

Κατά παρόμοιο τρόπο, ο άνθρωπος πίστεψε ότι το αίσθημα του πόνου και συναισθήματα όπως εκείνα της ηδονής, της θλίψης και της χαράς αποτελούν δικά του αποκλειστικά χαρακτηριστικά και έπεισε τον εαυτό του ότι τα ζώα δεν πονούν, δεν αισθάνονται, δεν καταλαβαίνουν. Αυτή η δυτική ψευδαίσθηση είχε ως αποτέλεσμα τα ζώα να θανατώνονται, να φυλακίζονται σε κλουβιά και στα λίγα τετραγωνικά των ζωολογικών κήπων, να κακοποιούνται στις μονάδες παραγωγής, να εγκαταλείπονται στους δρόμους των πόλεων, να βασανίζονται στα εργαστήρια για πειράματα άνευ αξίας. Όμως το συναίσθημα δεν είναι μόνο ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Και τα άλλα ζώα με τον δικό τους τρόπο χαίρονται, νιώθουν στοργή, ερωτεύονται, θλίβονται, θρηνούν τους νεκρούς τους… Και το γεγονός ότι ένα πλάσμα δεν μπορεί να μιλήσει με τη δική μας γλώσσα δεν σημαίνει πως δεν αισθάνεται και ότι μπορούμε να του συμπεριφερθούμε με οποιονδήποτε τρόπο. Οι θεωρίες και οι απόψεις για μια φύση βουβή και για ζώα που δεν πονούν, δεν κρίνουν, δεν έχουν μνήμη έχουν αποδειχθεί λανθασμένες.

Όλα τα παραπάνω παρουσιάζονται αναλυτικά στον τόμο Ο άνθρωπος  και τα άλλα ζώα, που σκοπό έχει να θυμίσει στον άνθρωπο τη ζωική φύση του, να ευαισθητοποιήσει το ευρύ κοινό και να συντείνει στην καλλιέργεια μιας ηθικής συμπεριφοράς απέναντι στα άλλα όντα, που είναι ανίσχυρα μπροστά στην ανθρώπινη δύναμη.

Ογδόντα συγγραφείς, διανοούμενοι και επιστήμονες από διάφορους κλάδους (φιλοσοφία, ηθική, ιστορία της τέχνης, κτηνιατρική, αρχιτεκτονική, κοινωνιολογία, ψυχολογία, θεωρία και κριτική της λογοτεχνίας κ.ά.) εκθέτουν τεκμηριωμένα και με επιχειρήματα ζητήματα που αφορούν τη νοημοσύνη και τα συναισθήματα των ζώων και τονίζουν την αναγκαιότητα σεβασμού της ύπαρξης και της ευζωίας τους. Παράλληλα, ιστορικοί της τέχνης «διαβάζουν» μέσα από έργα τέχνης τους πανάρχαιους δεσμούς που ένωναν τον άνθρωπο με τα άλλα ζώα, φανερώνοντας ταυτόχρονα την πίστη ότι καταγόμαστε από αυτά.

Τις περισσότερες φορές, όμως, δεν αρκούν τα λογικά επιχειρήματα για να αλλάξουμε συμπεριφορά. Η συμπάθεια και η συμπόνια, το συναίσθημα γενικότερα είναι που μας συν-κινούν και μας ωθούν να αναθεωρήσουμε στάσεις και απόψεις. Αυτό συμβαίνει με τα λογοτεχνικά κείμενα που εμπεριέχονται στον τόμο Ο άνθρωπος και τα άλλα ζώα. Σπουδαίοι ποιητές, λογοτέχνες, σκηνοθέτες,  δημιουργοί  γενικότερα  ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα και συνεισέφεραν στον τόμο με εξαιρετικά ποιήματα, διηγήματα, εμπειρίες από τη σχέση τους με τετράποδους συντρόφους και αναλύσεις σχετικών κινηματογραφικών ταινιών, που συναρπάζουν και συγκινούν.

Τα  κείμενα  δεν  αναφέρονται  μόνο  στα οικόσιτα και στα ζώα συντροφιάς, που όσοι ζουν κοντά τους ξέρουν καλά πως αυτά καταλαβαίνουν, συναισθάνονται και επικοινωνούν. Αφορούν γενικότερα τα μη ανθρώπινα είδη και το βιβλίο επιχειρεί να συμβάλει σε έναν επαναπροσδιορισμό της σχέσης μας με αυτά και να αναδείξει την εγγενή αξία της ζωής, που εμφανίζεται με διάφορες μορφές και πάλλεται γύρω μας στη γη, στη θάλασσα και στον αέρα. Η αληθινή ζωοφιλία αγκαλιάζει όλα τα όντα που, ανυπεράσπιστα και μην μπορώντας να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους, συχνά γίνονται θύματα της ανθρώπινης κυριαρχίας.

Το βιβλίο Ο άνθρωπος  και τα άλλα ζώα θυμίζει σε εμάς, τους νεοφερμένους της Γης, τους προγόνους μας και το μέρος της ύπαρξής μας που αρνηθήκαμε, αλλά ξέρουμε τώρα πως είναι για πάντα μέσα μας, συνυπάρχοντας με το ψυχοκοινωνικό. Είναι ένα βιβλίο που απευθύνεται στο θυμικό και στη λογική για να συν-κινήσει και να προσφέρει λογικά επιχειρήματα για την αξία των όντων που μαζί τους μοιραζόμαστε τον κόσμο. Ο συνδυασμός λογοτεχνίας και επιστήμης μάς βοηθάει να ακούσουμε τις σιωπηλές «φωνές» των άλλων ζώων σε γλώσσες που δεν καταλαβαίνουμε αλλά ξέρουμε ότι υπάρχουν, να διαισθανθούμε και να συλλάβουμε τα αθέατα και τα μυστικά της φύσης, εκείνα που είναι μέσα μας και εκείνα που βρίσκονται γύρω μας, και να  υπερασπιστούμε το δικαίωμα όλων στην ευημερία.