του ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΛΑΒΟΎ
Παρότι το πολιτικό πρόγραμμα του Γαλλικού Μάη δεν υλοποιήθηκε, ο Μάης, ως κορύφωση σύνθετων κοινωνικών και πολιτικών διεργασιών που ξεκίνησαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και εντάθηκαν στη δεκαετία του ’60, αποτελεί ημερομηνία-κλειδί για τον ύστερο 20ό αιώνα. Η πεντηκοστή επέτειος από το 1968 συνιστά ευκαιρία να επανεκτιμήσουμε τα γεγονότα και την κληρονομιά τους. Το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης επιστρέφει στην κρίσιμη εκείνη χρονιά μέσα από σημαντικές ταινίες που καταγράφουν εκφάνσεις του ’68 σε όλον τον κόσμο. Το αφιέρωμα «Το ’68 πέρα απ’ το ’68» παρουσιάζει άγνωστες πτυχές ενός anni mirabili, που εξετάζονται στη συγχρονία και τη διαχρονία τους.
Πρόκειται για ντοκιμαντέρ που αποτυπώνουν τα γεγονότα εν τω γίγνεσθαι κάποτε με την ακατέργαστη αμεσότητα ή τη συναισθηματική φόρτιση που υπαγορεύει η ένταση της στιγμής, σε διάλογο με φιλμ που, γυρισμένα δεκαετίες αργότερα, επανέρχονται στην εποχή για να την ερμηνεύσουν και να την αποτιμήσουν. Ταυτόχρονα, φιλοδοξία του αφιερώματος είναι να υπερκεράσει τον επαναστατικό φετιχισμό που συνοδεύει το 1968, ο οποίος εν τέλει συσκοτίζει την ιστορική πραγματικότητα και καθιστά προβληματική τη σχέση μας μαζί της. Κι εδώ επικαλούμαστε την ηγετική φυσιογνωμία του Γαλλικού Μάη, τον Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ, ο οποίος, στο δοκίμιό του με τον χαρακτηριστικό τίτλο Ξεχάστε το ’68 (2009), σημειώνει: « Έγραψα το Ξεχάστε το ’68 διότι το 1968 υπήρξε μια εξαιρετική στιγμή για όλους όσοι το βίωσαν. Ήταν ένας καταλύτης της Ιστορίας και άλλαξε πολλά. Ωστόσο, σήμερα ζούμε σ’ έναν διαφορετικό κόσμο. Το να ανατρέχουμε στο 1968 σαν να θέλαμε να το επαναλάβουμε… Όχι, καλύτερα ξεχάστε το!».
Από την Τσεχοσλοβακία και τις ΗΠΑ –όπου η κοινωνία είχε ήδη διατυπώσει την ανάγκη της για τομές–, ως τη Λατινική Αμερική και την Άπω Ανατολή, το πνεύμα του Μάη ενσαρκώθηκε ως συλλογικό αίτημα αντίστασης στο παρωχημένο προπολεμικό κοσμοείδωλο και ως αίτημα συγκρότησης ενός νέου. Παρά την αποτυχία του εγχειρήματος με πολιτικούς όρους, ο αντίκτυπός του στο πολιτιστικό πεδίο ήταν τέτοιος, που εντέλει προίκισε τις Δυτικές κοινωνίες με περισσότερη ελευθερία – με μια διεύρυνση του υποκειμένου ταυτόχρονα προς το σύνολο και τον εαυτό. Ασία, ΗΠΑ και Λατινική Αμερική: ιστορίες προς ανακάλυψη Ξεκινώντας από την Ιαπωνία, το Καλοκαίρι στη Ναρίτα (1968) ου Σινσούκε Ογκάουα, κορυφαίας μορφής του ιαπωνικού ντοκιμαντέρ, παρακολουθεί τον αγώνα των κατοίκων ενός χωριού, οι οποίοι, όταν η κυβέρνηση αποφασίζει να χτίσει στην περιοχή τους ένα διεθνές αεροδρόμιο, συνασπίζονται με φοιτητές και ανθίστανται αποφασιστικά. Ο Ογκάουα και το συνεργείο του εγκαταστάθηκαν στη Ναρίτα κι έζησαν επί μήνες με τους αγρότες, κινηματογραφώντας τις συγκρούσεις με διάχυτη συμπάθεια προς τους αγωνιζόμενους χωρικούς. Την ίδια περίοδο στο Σικάγο, μετά το χαοτικό συνέδριο του Δημοκρατικού Κόμματος, μέλη των Μαύρων Πανθήρων συνεργάζονται με ριζοσπάστες νεαρούς απαιτώντας περισσότερες ελευθερίες. Το χρονικό της συμμαχίας τους καταγράφει ένα από τα εμβληματικότερα αμερικανικά ντοκιμαντέρ της δεκαετίας του ’60, η Αμερικανική Επανάσταση 2 (1969) του Χάουαρντ Αλκ. Με αφομοιωμένα τα διδάγματα του cinéma-vérité, η ταινία είναι ένα ωμό, παλλόμενο ντοκουμέντο υψηλής έντασης, που αποφεύγει ευφυώς να συνταχθεί με κάποια από τις αντιμαχόμενες πλευρές προκρίνοντας τελικά αντ’ αυτού ένα ένα ποιητικό φινάλε. Λίγο νοτιότερα, στην Πόλη του Μεξικού, στις 2 Οκτωβρίου του 1968 γράφεται μια από τις πιο αιματηρές σελίδες της μεξικανικής ιστορίας όταν ο στρατός, επιδιώκοντας να καταπνίξει το ισχυρό φοιτητικό κίνημα, άνοιξε πυρ στο πλήθος των διαδηλωτών που είχαν συγκεντρωθεί στην πρωτεύουσα, με απολογισμό εκατοντάδες θύματα. Μέσα από μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων, ο Ελβετός σκηνοθέτης Ρισάρ Ντιντό ανασυνθέτει στο Δεν ξεχνάμε, δεν συγχωρούμε (2003) το παζλ εκείνης της μέρας, φιλοτεχνώντας παράλληλα ένα συλλογικό πορτρέτο της γενιάς του ’68 στο Μεξικό.
Ευρώπη: η καρδιά των γεγονότων Στην Ευρώπη, το αίτημα αλλαγής που χαρακτηρίζει την εποχή κλυδωνίζει τις χώρες της Ανατολικού Μπλοκ, οι πολίτες των οποίων ζητούν μεταρρυθμίσεις. Η Άνοιξη της Πράγας, το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ιλελευθεροποίησης στην Ανατολική Ευρώπη, αποτελεί το θέμα του 1968-Η ελπίδα (2008) του Βίκτορ Πολέσνι, ο οποίος, χρησιμοποιώντας αποκλειστικά οπτικό υλικό της εποχής, εξιστορεί τα όσα μεσολάβησαν από την άνοδο του Ντούμπτσεκ στην εξουσία ως την επαύριο της Σοβιετικής προέλασης στην Πράγα, τον Αύγουστο του 1968.
Η Σοβιετική επέμβαση που συνέντριψε τον «Σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο» στην Τσεχοσλοβακία είναι το θέμα και της ποιητικής Σύγχυσης του Έβαλντ Σορμ (1969), που επενδύει εικόνες από τα γεγονότα των ημερών με συμφωνική μουσική. Η ταινία αποτελείται από πλάνα που τράβηξαν παράνομα δύο οπερατέρ –φίλοι του Σορμ–, από τα οποία ο σκηνοθέτης μόνταρε αυτό το πολύτιμο ντοκουμέντο, που προβλήθηκε για πρώτη φορά μόλις το 1990, μετά την πτώση του Τείχους.
Το ίδιο καλοκαίρι, το Βελιγράδι γίνεται το επίκεντρο φοιτητικών διαδηλώσεων που εξαπλώνονται σε ολόκληρη τη Γιουγκοσλαβία. Ο δεκάλεπτος αραγμένος Ιούνιος (1969) του Ζέλιμιρ Ζίλνικ μεταφέρει τον θεατή στους δρόμους της γιουγκοσλαβικής πρωτεύουσας, κινηματογραφώντας από απόσταση αναπνοής πρόσωπα, διαδηλώσεις, συνθήματα και φλογισμένους λόγους. Τέλος, το Στο έντονο παρόν (2017) του Ζοάου Μορέιρα Σάλες, αξιοποιώντας οπτικά θραύσματα (ερασιτεχνικές ταινίες, επίκαιρα, αποσπάσματα τηλεοπτικών εκπομπών κ.ά.), ανιχνεύει συνολικά την κληρονομιά του 1968, με σταθμούς πρωτίστως τη Γαλλία και την Τσεχοσλοβακία, αλλά και την Κίνα και τη ραζιλία, σ’ ένα συναρπαστικό κινηματογραφικό δοκίμιο πάνω στην έννοια του χρόνου και στο ίδιο το σινεμά.
Η έννοια του «πέρα» στον τίτλο του αφιερώματος είναι διπλή, εκτείνεται στον τόπο και τον χρόνο: «πέρα» απ’ ό,τι συνήθως εννοούμε όταν αναφερόμαστε στο 1968, δηλαδή στον Γαλλικό Μάη, και «πέρα» από το 1968 ως χρονολογία, δηλαδή στον αντίκτυπό του. Φιλοδοξία του αφιερώματος είναι να αναδείξει λιγότερο γνωστές πτυχές αυτής της κρίσιμης περιόδου αποφεύγοντας τη μυθολογία που την περιβάλλει – κοντολογίς, να συμβάλει σε μια πληρέστερη κατανόησή της.